Hoogbegaafdheid niet herkend

Waarom hebben mijn basisschool leerkrachten het niet gezien? Dat was een van de vragen die door mijn hoofd gingen toen ik op volwassen leeftijd erachter kwam dat ik hoogbegaafd was. Hoogbegaafdheid is een complex en veelzijdig fenomeen dat speciale aandacht vereist binnen het onderwijs. Als hoogbegaafdheidsspecialist heb ik talloze leerlingen, leerkrachten en schoolleiders begeleid op hun reis naar het optimaal benutten van het potentieel van hoogbegaafde kinderen. In deze blog zal ik ingaan op de risico’s van het niet tijdig signaleren, praktische uitdagingen, de specifieke situatie van biculturele hoogbegaafde leerlingen en het belang van externe expertise.

Een complexe ontwikkeling volgens het Delphi-model

‘Een hoogbegaafde is een snelle en slimme denker, die complexe zaken aankan.
Autonoom, nieuwsgierig en gedreven van aard. Een sensitief en emotioneel mens, intens levend.
Hij of zij schept plezier in creëren.’’
Kooijman van Tiel, M. (red.) 2008

Herken jij een leerling in deze omschrijving? Dan zou het heel goed kunnen dan dat hij/zij hoogbegaafd is.

Het Delphi-model is een van de gebruikte modellen op scholen om hoogbegaafdheid te beschrijven. Dit model, ontwikkeld door een groep experts, definieert hoogbegaafdheid niet alleen op basis van intellectuele capaciteiten, maar benadrukt ook het belang van creativiteit, taakgerichtheid en omgevingsfactoren. Hoogbegaafdheid is dus meer dan alleen een hoge intelligentiescore; het omvat een breed scala aan eigenschappen, talenten en vaardigheden die in de juiste omgeving tot bloei kunnen komen. Het model benadrukt de positieve kanten van hoogbegaafdheid en daarom gebruiken we het binnen Meyis praktijk begaafdheid.

Het model onderscheidt verschillende componenten:
1. Intellectuele capaciteiten: Dit verwijst naar het vermogen om complexe problemen op te lossen, snel te leren en abstract te denken.
2. Creativiteit: Hoogbegaafde leerlingen hebben vaak een sterke creatieve drive, die hen in staat stelt om innovatieve oplossingen te bedenken.
3. Taakgerichtheid: Deze kinderen tonen vaak een diepe betrokkenheid en doorzettingsvermogen bij onderwerpen die hen interesseren.
4. Omgevingsfactoren: De rol van familie, school en bredere sociale context is cruciaal in het ontwikkelen en ondersteunen van hoogbegaafdheid.

Risico’s van niet tijdig signaleren

Het niet op tijd herkennen van hoogbegaafdheid kan ernstige gevolgen hebben voor de ontwikkeling van een leerling. Helaas worden veel hoogbegaafde leerlingen niet herkend, omdat hun gedrag vaak wordt verward met andere problemen, zoals aandachtsstoornissen of gedragsproblemen. Het missen van deze signalering kan leiden tot onderpresteren, een laag zelfbeeld en zelfs depressie.
Voor leerkrachten is het daarom essentieel om alert te zijn op kenmerken van hoogbegaafdheid. Deze signalen kunnen variëren van snelle verbanden leggen en een sterk analytisch vermogen tot intense nieuwsgierigheid en creativiteit. Een veelgemaakte fout die ik zie in het onderwijs is dat leerlingen met kenmerken van hoogbegaafdheid niet worden erkend, omdat ze een trage verwerkingssnelheid hebben. Dit is vaak niet omdat ze de taak of opdracht niet snappen. Hoogbegaafde leerlingen denken vaak dieper na en analyseren elke mogelijke scenario. Simpele vragen kunnen zo complexer worden gemaakt in het hoofd van deze leerling. Deze denkstappen vergen tijd en zo ben je dus langer bezig dan gemiddeld.

‘’Tijdens de rekentoets vulde ik bij vier opeenvolgende vragen het antwoord C in. Ik wist zeker dat dat de antwoorden waren, maar ik dacht bij mijzelf: de makers van de toets zouden nooit 4 keer achterelkaar dezelfde letter gebruiken. Dus ging ik de antwoorden veranderen. Toen ik het terug kreeg, was het fout. Vier keer C bleek wel te kloppen. Dat vond ik heel raar, ik snap het nog steeds niet.’’
Sara 11 jaar

Sara blijkt nu hoogbegaafd te zijn. In de klas was zij altijd langer bezig met de rekentoetsen. Soms wel drie dagen. Het viel mij op dat Sara dit alleen met rekenen had. Toen ik haar echt ging observeren, bleek dat Sara vooral voor zich uit staarde, wanneer ze blokkeerde. Hulp vragen deed ze niet. Toen ik het gesprek met Sara aanging hierover en aan de slag ging met haar mindset maakte ze de rekentoetsen weer binnen de gestelde tijd.
Een tijdige en juiste herkenning kan een wereld van verschil maken voor de toekomst van deze doelgroep.

Uitdagingen in de praktijk

Hoewel de theorie helder is, stuiten scholen vaak op praktische uitdagingen bij het herkennen en ondersteunen van hoogbegaafde leerlingen. Een van de grootste obstakels is de beperkte tijd en middelen binnen scholen. Leerkrachten hebben te maken met volle klassen en uiteenlopende behoeften, waardoor het moeilijk is om individuele aandacht te geven aan hoogbegaafde leerlingen.

Daarnaast is er vaak een gebrek aan kennis en training op het gebied van hoogbegaafdheid. Veel leerkrachten weten niet precies hoe ze deze leerlingen kunnen identificeren en ondersteunen. Dit kan leiden tot frustratie bij zowel de leerkrachten als de leerlingen en de ouders zelf. De ouders worden vaak als kritische of pushende ouders gezien. Wat de leerkracht niet weet, is dat deze ouder in de meeste gevallen ook hoogbegaafd is. Deze ouders zijn niet te kritisch, maar zien hun kind steeds verder naar beneden glijden. Plezier voor school verdwijnt, lichamelijke klachten ontstaan en hun kind wordt steeds ongelukkiger. Het zou enorm helpen als de leerkrachten de signalen van deze ouders meer serieus nemen.

Hoogbegaafdheid en bi-culturele achtergronden

Hoogbegaafde leerlingen met een bi-culturele achtergrond worden vaak dubbel over het hoofd gezien. Vooroordelen en culturele misverstanden kunnen ertoe leiden dat hun potentieel niet wordt herkend.
Een veelvoorkomend probleem is dat deze leerlingen hun hoogbegaafdheid niet altijd kunnen uiten op manieren die door de dominante cultuur worden herkend. Bijvoorbeeld, hun creatieve uitingen en analytische vaardigheden kunnen anders worden gecommuniceerd, wat leidt tot een verkeerde interpretatie van hun capaciteiten. In de praktijk zie ik vaak dat clownesk gedrag bij jongens met een bi-culturele achtergrond eerder wordt gelinkt met opvoeding dan aan hoogbegaafdheid wordt gedacht. En de ijverige Mariam? Ja dat komt door de pusherige ouders, thuis wordt de lat erg hoog gelegd.
Ja ook Ibrahim en Layla kunnen hoogbegaafdheid. Sterker nog het komt meer voor dan men denkt in het onderwijs. Ik vergeet nooit meer de uitspraak van de juf van een jongen die ik begeleidde: Yoenes? HOOGBEGAAFD?????? NEEEE! Ze keek alsof ze walgde van het idee en de toon in haar stem was erg denigrerend. Het maakte mij woest van binnen, vooral ook omdat de ouders erbij zaten.
Als we kijken naar het Delphi-model dan zijn die hoogbegaafdheidskenmerken universeel. Er staat nergens dat je de Nederlandse taal goed moet beheersen om hoogbegaafd te zijn. Het is dus belangrijk om naar deze kenmerken te kijken. Welke culturele achtergrond je dan ook hebt, maakt niet uit. Over dit onderwerp zou ik nog lang door kunnen gaan, dus mocht je meer willen weten, neem dan contact op.

Hulp vragen: wanneer externe HB-specialisten inschakelen?

Het enige dat deze leerlingen willen is uitgedaagd en gezien worden. Gezien worden voor wie ze zijn. Dat al hun kenmerken die als ‘’teveel’’ worden gezien, deel uitmaken van hun identiteit en persoonlijkheid. Als ik de kinderen uit mijn verrijkingsgroep vraag wat een goede leerkracht is voor hoogbegaafde kinderen zeggen ze: ‘’Een leerkracht die oprechte interesse toont en rechtvaardig is.’’

Tijdens gesprekken met scholen komt vaak het onderwerp tijd naar voren. Prachtige plannen worden er besproken en opgesteld en bij de evaluatie blijkt er niets van terecht gekomen te zijn. ‘Waar haal ik de tijd vandaan?’’ Dit gaat uiteraard ten koste van de zorg waar het kind recht op heeft. Tijd is prioriteit. Wat vind jij belangrijk als leerkracht om je tijd aan te besteden? Niet alle scholen hebben de nodige expertise in huis om hoogbegaafde leerlingen adequaat te ondersteunen. In dergelijke gevallen is het raadzaam om externe hoogbegaafdheidsspecialisten in te schakelen. Deze specialisten kunnen helpen bij het signaleren, het ontwikkelen van passend onderwijsaanbod en het trainen van leerkrachten. Maar laat het niet bij: ‘’Daar heb ik geen tijd voor.’’ Het inschakelen van externe expertise kan de druk op leerkrachten verlichten en ervoor zorgen dat hoogbegaafde leerlingen de ondersteuning krijgen die zij nodig hebben om hun volledige potentieel te bereiken.

Een hoogbegaafde leerling aan het woord

Om de impact van tijdige herkenning en ondersteuning van hoogbegaafdheid te illustreren, deel ik het verhaal van Emma, een hoogbegaafde leerling die ik ooit heb begeleid. Emma werd aanvankelijk niet als hoogbegaafd herkend. Haar leerkrachten interpreteerden haar intense nieuwsgierigheid en kritische vragen als storend gedrag.
“Ik voelde me altijd anders,” vertelt Emma. “Veel vragen stellen en alles willen begrijpen, dat was mijn aard. De leerkrachten dachten echter dat ik gewoon lastig was. Vaak werd ik naar de gang gestuurd omdat ik teveel praatte. Het was erg frustrerend.”
Dit veranderde toen een nieuwe leerkracht met kennis van hoogbegaafdheid Emma’s potentieel herkende.
“Vanaf dat moment veranderde alles,” zegt Emma. “Ik kreeg uitdagendere opdrachten en maakte grappen met de juf. Ze begreep het als ik even tijd alleen wilde. Voor het eerst voelde ik me begrepen en gewaardeerd.”
Emma’s resultaten gingen langzamerhand weer omhoog en plezier voor school was weer terug.
Emma’s verhaal onderstreept het belang van kennis en bewustzijn bij leerkrachten en schoolleiders. Door het juiste onderwijsaanbod aan te bieden, kunnen we voorkomen dat hoogbegaafde leerlingen vastlopen en wellicht uitvallen.
Door samen te werken en kennis te delen, kunnen we ervoor zorgen dat hoogbegaafde leerlingen de ondersteuning krijgen die ze nodig hebben om te floreren. Het verhaal van Emma laat zien hoe krachtig en transformatief deze ondersteuning kan zijn.

Wil je meer weten over de begeleiding van leerkrachten, verdiepende workshops voor IB’ers en schoolleiders over (hoog)begaafdheid of het signaleren van (hoog) begaafde kinderen met een bi-culturele achtergrond neem dan vooral contact op.

Mirjam Najjar