Hoe écht luisteren leidt tot betere relaties, inclusie en onderwijs

“Onze jeugd heeft tegenwoordig een sterke hang naar luxe, heeft slechte manieren, minachting voor het gezag en geen eerbied voor ouderen. Ze geven de voorkeur aan kletspraatjes in plaats van training. (…) Jonge mensen staan niet meer op als een oudere de kamer binnenkomt. Zij spreken hun ouders tegen, houden hun mond niet in gezelschap (…) en tiranniseren hun leraren.”
Deze woorden worden aan de filosoof Socrates toegeschreven, die 2500 jaar geleden leefde…

Blijkbaar is het al eeuwen zo: volwassenen die zich verbazen over het gedrag van jongeren. Wat moeten we ermee? Hoe houden we ons staande als leraar, schoolleider of opvoeder wanneer leerlingen grenzen overschrijden, collega’s geïrriteerd reageren of oudergesprekken stroef verlopen?

Vaak willen we meteen handelen. Ingrijpen. Maar wat als de eerste stap niet doen is, maar begrijpen?

Deze blog betoogt dat begrijpen geen softe optie is, maar juist een krachtige, noodzakelijke houding in het onderwijs. Begrijpen is de stevige ondergrond voor alles wat ertoe doet: relaties, gezag, inclusie en effectief lesgeven. Het vraagt om een bewuste volgorde: eerst begrijpen, dan oordelen, en pas daarna – liefst in overleg – handelen.

Begrijpen: de vaak vergeten eerste stap

In de hectiek van een schooldag reageren we snel. We zien gedrag, voelen er iets bij, en doen iets terug. Maar daardoor slaan we soms een cruciale stap over: echt begrijpen waarom iemand zich zo gedraagt.

Begrijpen betekent niet dat je gedrag goedkeurt. Het betekent dat je zoekt naar de drijfveren erachter. Zoals psycholoog Marshall Rosenberg (2003) stelt in zijn theorie van Geweldloze Communicatie:

“Alles wat mensen doen, is een poging om een behoefte te vervullen.”

Pas als we weten waarom iemand iets doet, kunnen we een eerlijk oordeel vormen – en dan pas komt de actie. Die volgorde is belangrijk, maar wordt in de praktijk vaak omgedraaid.

Relaties als fundament voor leren

Onderwijs is relationeel. Leerlingen leren niet van mensen die ze niet mogen. Psycholoog James Comer (2004) verwoordt het treffend:

“No significant learning occurs without a significant relationship.”

Dit geldt niet alleen voor leerlingen, maar ook binnen teams. Als collega’s elkaar niet begrijpen, ontstaan misverstanden, eilandjes en frustratie. Begrijpen is dus relationeel kapitaal: het versterkt de samenwerking en de onderlinge afstemming.

Bij leerlingen betekent begrijpen dat je verder kijkt dan het gedrag. Wat zit eronder?
– Waarom werkt dit kind niet mee?
– Wat maakt dat hij zich afsluit?
– Welk signaal geeft zij af?

Door eerst nieuwsgierig te zijn, creëer je veiligheid. En veiligheid is de basis voor ontwikkeling en leren.

Verbindend gezag: duidelijk én betrokken

Een krachtige toepassing van begrijpen is de benadering van verbindend gezag (Omer, 2004). Deze vorm van gezag is niet gebaseerd op macht, maar op nabijheid, transparantie en gedeelde verantwoordelijkheid.

Verbindend gezag betekent:
– Niet autoritair optreden, maar ook niet loslaten.
– Niet toegeven, maar wél aanwezig blijven.
– Geen strafreflex, maar relationeel begrenzen.

Stel: een leerling gooit met spullen in de klas. Een directe straf lijkt logisch, maar wat als dit gedrag voortkomt uit stress of onveiligheid thuis? Begrijpen helpt je om recht te doen aan de situatie én duidelijk te zijn over wat wel en niet kan.

Onderzoek laat zien dat verbindend gezag gedragsproblemen vermindert en verbondenheid vergroot. Begrijpen is dus geen vertraging, maar de weg naar duurzame oplossingen.

Begrijpen bevordert inclusie

Inclusie betekent dat álle kinderen zich welkom en gezien voelen – ongeacht achtergrond, gedrag of beperking. Dat bereik je niet met alleen regels of protocollen, maar met een houding van openheid en oprechte interesse.

Als een leerling structureel ‘lastig’ wordt gevonden, kan dat leiden tot negatieve verwachtingen. Denk aan het pygmalioneffect (Rosenthal & Jacobson, 1968): verwachtingen beïnvloeden prestaties.
Begrijpen doorbreekt die vicieuze cirkel. Door te vragen: “Wat probeert dit kind ons te vertellen?”, verschuif je van veroordeling naar verbinding.

Ook richting ouders is dat cruciaal. Zeker wanneer er culturele verschillen of taalbarrières zijn, helpt het om actief te luisteren in plaats van te snel te concluderen. Begrijpen vergroot vertrouwen, en vertrouwen is de sleutel tot ouderbetrokkenheid (Epstein, 2011).

Ook binnen schoolteams bevordert begrijpen een inclusieve cultuur. Biesta (2015) zegt:

“Onderwijs is niet in de eerste plaats instrueren, maar uitnodigen tot deelname.”
En uitnodigen begint bij begrijpen wat iemand nodig heeft om mee te kunnen doen.

Begrijpen en goed lesgeven: geen tegenstelling

Soms klinkt het alsof ‘begrijpen’ iets is voor erbij: “Moet ik dan óók nog iedereen gaan begrijpen?” Maar het is geen extra taak – het is je taak. Het maakt je onderwijs effectiever.

Uit Hattie’s meta-onderzoek (2009) blijkt dat de kwaliteit van de relatie tussen leraar en leerling een van de sterkste voorspellers is van leerwinst. Begrijpen draagt daaraan bij, omdat het:
– Weerstand vermindert;
– Motivatie vergroot;
– Differentiatie mogelijk maakt.

Ook didactisch werkt het. Als je weet dat een leerling afhaakt bij instructie door faalangst, kun je je uitleg daarop afstemmen. Begrijpen maakt lesgeven persoonlijk, passend en krachtig.

Begrijpen vraagt moed en samenwerking

Begrijpen klinkt vriendelijk, maar het is allesbehalve makkelijk. Het vraagt:
– Vertraging, terwijl je door wilt.
– Zelfreflectie, juist als je geraakt bent.
– Nieuwsgierigheid, terwijl je al een oordeel klaar hebt.

Gelukkig hoef je het niet alleen te doen. Samen zoeken helpt. Denk aan intervisie, collegiale consultatie of leerlingbesprekingen waarin het ‘waarom’ centraal staat.
Een teamcultuur waarin regelmatig wordt gevraagd: “Wat weten we eigenlijk al? Wat missen we nog?” helpt om begrip te verdiepen en snelle oordelen te voorkomen.

Praktische handvatten voor meer begrip

Wil je als leerkracht of schoolleider meer doen met deze houding? Enkele suggesties:

– Gebruik vragen als: “Help me begrijpen wat er speelt?” of “Wat maakt dat je dat doet?”
– Start gesprekken met observaties, niet met interpretaties.
– Herken je eigen triggers. Wat roept bepaald gedrag bij jou op? En wat zegt dat over jou?
– Laat leerlingen actief luisteren oefenen – bijvoorbeeld door te herhalen wat de ander bedoelt.
– Maak van begrijpen een teamnorm. Bespreek het op studiedagen, in leerlingoverleggen en voortgangsgesprekken.

Kleine verschuiving, grote impact

De woorden van Socrates herinneren ons eraan dat onbegrip tussen generaties van alle tijden is. Maar de vraag is: blijven we ons beklagen over gedrag, of proberen we het beter te begrijpen?

Begrijpen is geen luxe. Het is de basis waarop we bouwen: aan sterke relaties, aan inclusieve scholen en aan onderwijs dat echt werkt. Het is misschien geen grote revolutie – maar wel een fundamentele verschuiving.

Dus: wie of wat wil jij morgen beter begrijpen?

Ruud Hoogesteger

Bronnen

Biesta, G. (2015). The Beautiful Risk of Education. Routledge.
Comer, J. P. (2004). Leave No Child Behind: Preparing Today’s Youth for Tomorrow’s World. Yale University Press.
Epstein, J. L. (2011). School, Family, and Community Partnerships: Preparing Educators and Improving Schools. Routledge.
Hattie, J. (2009). Visible Learning: A Synthesis of Over 800 Meta-Analyses Relating to Achievement. Routledge.
Omer, H. (2004). Nonviolent Resistance: A New Approach to Violent and Self-destructive Children. Cambridge University Press.
Rosenberg, M. B. (2003). Nonviolent Communication: A Language of Life. PuddleDancer Press.
Rosenthal, R., & Jacobson, L. (1968). Pygmalion in the Classroom. Holt, Rinehart & Winston.