Lang geleden dacht ik dat faalangst iets was wat je vooral op het podium had, vlak voordat het gordijn opengaat. Je kent het wel: knikkende knieën, droge mond, en dat oude advies van “doe alsof iedereen in de zaal naakt is” (wat, eerlijk gezegd, in sommige gevallen alleen maar meer stress veroorzaakt).
Maar in de loop der onderwijsjaren ontdekte ik dat faalangst een kameleon is. Het heeft vele kleuren, verschijningsvormen en soms ook scherpe randjes. En het is zelden op te lossen met één vrolijke metafoor.

De bonusdochter die blokkeert

Neem mijn fantastische, slimme en geweldige bonusdochter (stom woord, maar ik heb nog geen beter alternatief gevonden zonder dat het klinkt alsof ik haar bij een spaaractie van de supermarkt heb gekregen) kan volledig blokkeren als faalangst toeslaat. Zodra de stof te lastig wordt, zie ik het gebeuren: schouders strak, ogen vol tranen. Niet omdat ze niet wíl leren, maar omdat ze van binnen gelooft dat ze het niet kán.

“Ze zegt dat ze het niet kan. Ik zeg dat ze het wél kan. Alleen geloven we elkaar niet”

Stoere pubers op het vmbo

Dan zijn er de meiden en jongens op het vmbo die roepen: “Daar heb ik geen zin in!” wanneer ik een verlengde instructie aanbied. Stoer de klas uitlopen is dan makkelijker dan blijven zitten en mogelijk falen. Het lijkt brutaal, maar daaronder zit vaak precies datzelfde gevoel: “Straks lukt het niet, en dan ziet iedereen dat.”

Mijn jongens in het speciaal onderwijs
“Hoe vaak moet je horen dat je niet goed genoeg bent, voordat je het zelf gaat geloven?”

En dan de jongens en meisjes op het speciaal onderwijs. De jongens uit mijn klas die al meerdere keren te horen hebben gekregen dat ze het “niet kunnen”. Jongens die instromen met een rugzak vol ervaringen die je als kind eigenlijk helemaal niet zou moeten hebben. Hoe vaak hebben ze zich al niet ‘niet goed genoeg’ gevoeld? Hoe vaak hebben volwassenen hen, misschien zonder het te willen, dat gevoel gegeven?

Copingstrategieën in de klas

In mijn klas heeft bijna iedereen een eigen manier om met die druk om te gaan:

De “ik snap het toch niet”-starter, die al bij het openslaan van zijn boek de handdoek in de ring gooit.

De “hoeveel keer werken we nog vandaag?”-vrager, die ondanks het dagschema op het bord, tien keer komt checken of het einde van de werkdag al in zicht is. De opluchting als ik zeg “we zijn klaar” is bijna tastbaar.

De “ik wil alleen werken als jij naast me zit”-type, die het liefst op schoot kruipt om veilig te kunnen leren.

De dromer die in zijn eigen wereld verdwijnt zodra de spanning oploopt, en daar een tijdje onbereikbaar blijft.

De “ik ken alles al”-verklaarder – kondigt bij de start van de les doodleuk aan dat hij alles al weet, dus echt niks meer hoeft te maken.

De “heb ik het goed gedaan, juf?”-checker – vraagt na elke letter, som of opdracht of het goed is. Alsof elk antwoord eerst door een persoonlijke kwaliteitscontrole moet voordat het mag bestaan.

Iedereen laat iets anders zien, maar de kern is hetzelfde: angst om te falen, om niet goed genoeg te zijn.

Waar stopt het geluk en begint de prestatiedruk?

Het raakt me elke dag. Want ik vraag me vaak af: hoe voorkomen we dit? Wie bepaalt wanneer plezier in leren wordt ingeruild voor prestatiedruk? Misschien moeten we in het onderwijs, naast alle lesmethodes, eindtermen en Cito-scores, vaker de vraag stellen: “Voelt dit kind zich nog veilig genoeg om te leren?” Want ja, kennis is belangrijk, maar vertrouwen is de grond waarop die kennis kan groeien.

Faalangst los je niet op met een grapje over naakte mensen in de zaal. Het is geen vlek die je even wegpoetst of een knop die je uitzet. Het is eerder een storm waar je samen doorheen loopt, soms met laarzen tot aan je knieën in de modder, soms in de zon als de lucht net even openbreekt.

Vanuit de ecologische pedagogiek betekent dat: naast het kind gaan staan in plaats van erboven. Niet voor een ander denken, maar echt luisteren. Ruimte maken voor het kind om zijn eigen woorden, eigen oplossingen en eigen tempo te vinden. Niet de route uitstippelen, maar samen de weg verkennen.
Want soms is het niet de angst voor een fout die een kind verlamt, maar het gevoel dat iemand anders al besloten heeft wat ‘goed’ is. En misschien moeten wij als volwassenen ook weer eens ons eigen innerlijke kind meenemen naar school, dat deel van ons dat ook bang was om fouten te maken, dat soms wél durfde omdat er iemand naast ons stond die zei: “Ik blijf bij je, wat er ook gebeurt.”

Faalangst vraagt geen strenge leermeester, maar een veilige gids. En misschien is dat wel onze belangrijkste opdracht in het onderwijs: niet alleen leren voor het leven, maar ook leren dat je waarde niet afhangt van hoe foutloos je dat leven doorloopt.

Josette Scheeper