Een (vermoedelijk) hoogbegaafde leerling …, bijna elke leerkracht heeft er wel één (of meer) in zijn of haar groep. Het op de juiste manier begeleiden van deze leerlingen kan uitdagend zijn. Wat hebben deze leerlingen nodig om tot leren te komen, hun potentieel waar te maken en in verbinding te staan met hun omgeving? Hiervoor is zelfkennis en zelfvertrouwen (oftewel: een goed ontwikkeld zelfbewustzijn) een basisvoorwaarde. Psycho-educatie voor deze leerlingen kan hieraan een belangrijke bijdrage leveren.

Wat kenmerkt een hoogbegaafde leerling?

Eline van der Aa heeft in haar blog ‘Meer- en hoogbegaafdheid: Meer dan alleen intelligentie’ voor TIP-onderwijs beschreven wat hoogbegaafde leerlingen kenmerkt. Hoogbegaafden denken zeer abstract, hebben een goed geheugen en bekijken zichzelf en de wereld op een afwijkende manier. Vaak gaat hoogbegaafdheid gepaard met een grotere sensitiviteit, een zeer snel denkvermogen, een enorm groot aanpassingsvermogen en een asynchrone ontwikkeling (Hamsikova & Luider-Veenstra, 2018).

Van der Aa legt ook uit dat hoogbegaafdheid op zes verschillende manieren tot uiting kan komen (Betts & Neihart, 2010). De door hen onderscheiden ‘profielen’ variëren van zelfsturende, autonome en aangepaste succesvolle hoogbegaafde leerlingen tot onzekere, uitdagende hoogbegaafde leerlingen en risicoleerlingen die negatief gedrag laten zien.

Hieruit kan worden geconcludeerd dat hoogbegaafde kinderen een aantal dingen gemeenschappelijk hebben maar ook zeer van elkaar kunnen verschillen. De mate waarin een hoogbegaafd kind bijvoorbeeld hoge cijfers haalt, creatief denkt, gedreven is, onderzoekend gedrag laat zien of zich goed kan concentreren, wordt onder andere beïnvloed door de omgeving van het kind, het zelfbeeld, het vermogen tot zelfsturing, zijn of haar veerkracht en / of relatievaardigheden. ‘Er is waarschijnlijk geen enkele groep leerlingen die zo sterk van elkaar afwijkt als de groep van hoogbegaafde leerlingen’ (D’hondt & Van Rossen, 2018).

Er zijn veel hoogbegaafden die zich op alle vlakken goed ontwikkelen (cognitief, sociaal, emotioneel, …). Maar er zijn er ook die hiermee moeite hebben. Omdat zij anders zijn en vaak ook anders doen dan anderen. Leerlingen die bijvoorbeeld interesses hebben waarover zij niet kunnen communiceren met leeftijdgenoten, te moeilijke taal gebruiken, weinig vrienden hebben en zich mede daardoor anders voelen. Uit onderzoek blijkt dat ongeveer 25% van de hoogbegaafde leerlingen problemen ervaart (D’hondt & Van Rossen, 2018). Eén van mijn leerlingen verzuchtte eens: ” Niemand doet onaardig maar toch heb ik het gevoel dat ik er niet bij hoor.” Voor deze kinderen is het belangrijk om misverstanden, eenzaamheid en onderpresteren te voorkomen. De vraag is nu: wat is hiervoor nodig?

Wat heeft een hoogbegaafde leerling nodig?

Zoals je waarschijnlijk weet, is er een sterke, wederkerige relatie tussen welbevinden en leren; leerlingen leren beter wanneer ze zich goed voelen, en leren en succes op school draagt bij aan hun welbevinden en zelfvertrouwen.

Er is ook een belangrijk verband tussen welzijn of welbevinden en sociaal-emotionele competenties (hierna: SEL-competenties); welzijn en SEL-competenties versterken elkaar. Sterke vaardigheden in zelfbewustzijn, emotieregulatie en sociale interactie bevorderen een positief welbevinden, terwijl een hoog welzijn deze competenties verder ondersteunt en ontwikkeling in relaties, zelfvertrouwen en veerkracht stimuleert.

En juist aan deze vaardigheden ontbreekt het bij sommige hoogbegaafde leerlingen. Van der Aa constateert terecht dat ‘op sociaal-emotioneel gebied voor deze groep leerlingen meer te bereiken is’. Dat begint met zelfbewustzijn. Zelfbewustzijn verwijst naar de bewuste kennis, de notie die een leerling van zichzelf heeft (Van Overveld, 2024). Bij zelfbewustzijn onderscheidt Van Overveld:

– het kunnen herkennen en benoemen van de eigen emoties;
– de koppeling van lichamelijke reactie aan gevoelens;
– de kennis van je unieke IK (eigenschappen, talenten en de eigen identiteit) en
– zelfvertrouwen; het geloof in eigen kunnen en eigen effectiviteit.

Jezelf kennen en begrijpen (zelfbewustzijn) is de basis voor gezonde sociaal-emotionele ontwikkeling, persoonsontwikkeling en dus ook voor leren en cognitieve ontwikkeling. Hoe kunnen we het zelfbewustzijn van hoogbegaafde leerlingen (helpen) ontwikkelen?

Het welzijn van hoogbegaafde leerlingen ondersteunen door middel van psycho-educatie

Psycho-educatie helpt hoogbegaafde leerlingen hun eigen denken, voelen en doen beter te begrijpen. Ze krijgen inzicht in kenmerken van hoogbegaafdheid, zoals intensiteit, perfectionisme of snelle informatieverwerking, en leren zo om hun ervaringen en reacties te herkennen. Dit vergroot hun zelfbewustzijn en zelfacceptatie, waardoor ze sterker in hun schoenen staan en hun talenten beter kunnen inzetten.

Hoogbegaafde leerlingen profiteren, net als hun klasgenoten, van het SEL-aanbod in de groep. Dit is vooral het geval in scholen die werken met een gestructureerd preventief programma voor sociaal-emotioneel leren, zoals bijvoorbeeld Kwink, Kanjertraining of Vreedzame school). Volgens onderzoek van CASEL is er een aantoonbaar (en significant) verband tussen deelname aan sociaal-emotionele programma’s en verbeterde academische prestaties, verhoogd welzijn van leerlingen en gezondere sociale interacties.

In aanvulling hierop is het zinvol om deze leerlingen informatie te geven over hoogbegaafdheid en met hen samen te onderzoeken wat zij daarvan herkennen bij zichzelf. In het gesprek met leerlingen kunnen de volgende onderwerpen aan bod komen. De vraag is dan steeds: hoe zit dat bij jou?

– Ik heb een groot rechtvaardigheidsgevoel; afspraak is afspraak en beloofd is beloofd, iedereen moet altijd eerlijk zijn en ikzelf ook, het is in de wereld niet eerlijk verdeeld, ik vind het soms moeilijk om te doen wat iemand zegt en heb dan veel vragen of een andere mening.

– Ik ben perfectionistisch en heb hoge verwachtingen: alleen zeer goed is goed genoeg, ik denk altijd dat het beter kan, ik wil altijd hoge cijfers halen, ik ben bang dat ik fouten maak, ik durf soms niet te beginnen aan iets dat moeilijk is of nieuw, ik denk dat anderen veel van mij verwachten, soms zeg ik maar niks of doe ik maar mee om niet op te vallen.

– Ook heb ik een grote gevoeligheid: ik pieker vaak, ik maak me zorgen om anderen, ik maak me zorgen over de natuur, mensen in andere landen of de toekomst, ik weet of voel vaak wat mensen denken of voelen voordat ze me dat vertellen, ik vind het niet fijn om kritiek te krijgen, ik ben gevoelig voor prikkels zoals geluid, drukte, licht, labels in kleding, structuur van eten, ik ervaar emoties (boosheid, verdriet, blijdschap) heel heftig, ik let goed op mijn omgeving en andere mensen.

– Ik ben zeer kritisch: ik stel veel vragen, anderen weten of kunnen vaak minder dan ik, ik zeg vaak eerlijk wat ik denk, zie en hoor alles, als ik het ergens niet mee eens ben zeg ik dat, ik wil graag dingen zelf bepalen.

– Ik ben creatief: ik heb veel fantasie, bedenk graag (meerdere) oplossingen, mijn ideeën zijn vaak bijzonder of origineel, anderen begrijpen mijn ideeën vaak niet.

– Daarnaast ben ik leergierig en nieuwsgierig: ik stel veel vragen, van sommige dingen weet ik heel veel, soms kan ik niet stoppen voordat ik alles weet, ik ben erg geïnteresseerd in details.

– Ik heb een logisch denkvermogen en kan informatie snel verwerken: ik begrijp dingen snel, ik kan goed verbanden leggen tussen verschillende dingen, ik kan goed uitleggen wat ik denk, ik heb een goed geheugen, ik ken veel woorden.

In het gesprek is doorvragen belangrijk omdat er onder een eerste reactie nog meer informatie verscholen kan liggen. Daarmee ontstaat er een rijker en accurater beeld. Door open en verdiepende vragen te stellen krijg je beter zicht op de beleving en motivatie van de leerling, voorkom je snelle aannames of misverstanden en stimuleer je zelfreflectie bij de leerling, Voorbeelden van verdiepende vragen kunnen zijn: wat bedoel je precies? Heb je dit soms of vaker? Wanneer gebeurt dit? Kun je een voorbeeld geven? Hoe denk je dat dat komt? Wat doe je als dat gebeurt? Hoe is dat voor jou? Hoe reageren anderen daarop?

De Survivalgids (Kieboom & Venderckx, 2020) kan het gesprek met de hoogbegaafde leerling ondersteunen. Deze gids bevat ook oefeningen en tips om op basis van een realistisch zelfbeeld de volgende stap te zetten: valkuilen herkennen en kansen en talenten benutten om te groeien.

En daarna?

Zoals gezegd is zelfbewustzijn en zelfkennis voorwaardelijk voor het doelgericht en bewust sturen van je gedachten en handelingen (zelfmanagement) en het op een positieve en constructieve wijze aangaan van relaties (relatievaardigheden). Vanuit een stevige basis kan de leerling, met ondersteuning, tips en hulpmiddelen van jouw als leerkracht en én ouders/verzorgers deze andere SEL-competenties en de eigen talenten verder ontwikkelen en effectief inzetten in de klas en daarbuiten. Met als resultaat: meer welbevinden bij deze leerlingen, betere leerprestaties en sterkere sociale relaties.

Suzan Elmas

Verwijzingen:

Van der Aa, E. (2024). https://tiponderwijs.nl/kennisbank/leerlingen/hoogbegaafdheid/
Hamsikova, R., & Luider-Veenstra, J. (2018). Omgaan met hoogbegaafdheid op school. Dordrecht: Instondo.
Betts, G. T., & Neihart, M. (1988; 2010). Profiles of the gifted and talented. Gifted Child Quarterly, 248-253.
D’hondt, C., & Van Rossen, H. (2018). Succesvol begeleiden van hoogbegafde kinderen en jongeren. Antwerpen – Apeldoorn: Garant.
Deci, E.L., & Ryan, R.M. (2018). Self-Determination Theory, Basic Psychological Needs in Motivation, Development and Wellness.
Van Overveld, K, (2024). SEL Sociaal-emotioneel leren als basis. Ridderkerk: Uitgeverij PICA.
https://casel.org/fundamentals-of-sel/
Kieboom, T., & Vendrickx,K. (2020) Survivalgids: Wat als je HOOGBEGAAFD bent? Kalmthout: Pelckmans uitgevers.