Iedereen krijgt er vroeg of laat wel een keer mee te maken in het onderwijs: een leerling met (kenmerken van) Autismespectrumstoornis (ASS). Sinds de Wet Passend Onderwijs zien we ook steeds vaker dat deze leerlingen in het reguliere onderwijs blijven. Sommigen redden het, anderen gaan uiteindelijk toch naar het SBO of het SO. Iedereen verdient een eerlijke kans in het onderwijs, daarom neem ik je mee in de klas. Wat zijn de kenmerken en welke aanpassingen kan je zelf al doen?

Autismespectrumstoornis herkennen

Natuurlijk kan je als onderwijsprofessional geen diagnoses stellen, maar kenmerken signaleren is heel belangrijk om op tijd in te kunnen spelen op de leerbehoeften, vroegsignalering bij autismespectrumstoornis is daarom erg fijn. Een aantal kenmerken die je in de klas al snel (kunnen) opvallen zet ik op een rijtje, maar onthoud altijd: geen enkel kind is hetzelfde!

Kenmerken:

– De leerling heeft vaak een voorkeur voor alleen spelen, of juist met veel jongere of veel oudere kinderen. Écht aansluiting vinden is echter vaak lastig;
– Vaak is er sprake van een vertraagde taalproductie of afwezigheid hiervan;
– Vaak is de non-verbale communicatie anders, bijvoorbeeld beperkte mimiek en beperkt gebruik van gebaren, verminderd oogcontact of juist ongepast oogcontact;
– Het oppakken van non-verbale communicatie kost meestal wat moeite en boodschappen ‘tussen de regels door’ zijn moeilijk te vertalen naar concreet gedrag;
– Herhalende patronen in gedrag, interesses of activiteiten (denk aan fladderen, ordenen);
– Over- of ondergevoeligheid voor zintuigelijke prikkels;
– Het overzien van het geheel, het scheiden van hoofd- en bijzaken of het vertalen van theorie naar praktijk kan soms lastig zijn;
– Inflexibiliteit, waardoor schakelen tussen momenten, situaties en gebeurtenissen lastig is.

Houd ook rekening met een niet-egaal ontwikkelingspatroon en een oog voor detail. Vertraging op sommige gebieden wil niet zeggen dat er geen versnelling op andere gebieden plaatsvindt. Je verwachting kan echter ook veel te hoog liggen, waardoor de spanning bij je leerling stijgt. Het is dus heel belangrijk rekening te houden met de beperking, maar er ook voor te waken dat hij/zij geen uitzonderingspositie krijgt.

Jij bent belangrijk, juf/meester!

Er zijn verschillende aanpassingen, die zowel op schoolniveau als in leerkrachtgedrag of klassenmanagement gemaakt kunnen worden, dit om bij de behoeften van deze leerlingen aan te sluiten. Ik zal een aantal benoemen en hierbij ook ervaringen en voorbeelden uit de praktijk aandragen, die voor mij heel helpend geweest zijn.

Leerkrachtgedrag

Jouw leerkrachtgedrag kan een groot verschil maken voor het succes van je leerling! Het is heel belangrijk dat je als leerkracht rekening houdt met zijn/haar problematiek en je het klassenklimaat laat aansluiten bij de behoeften aan structuur, duidelijkheid en voorspelbaarheid. In mijn ogen is dit voor elke leerling heel prettig, maar zeker voor leerlingen met kenmerken van autismespectrumstoornis.

Jouw leerling heeft behoefte aan duidelijke kaders en grenzen, de regels in je klas moeten voorspelbaar zijn, en jouw gedrag ook. Je regels moeten duidelijk en uitvoerbaar zijn, gehandhaafd kunnen worden, positief zijn, veel herhaald worden en het liefst ook gevisualiseerd worden. Denk dus goed na over de regels die je in de klas hebt, kan jij er als leerkracht ook echt voor zorgen dat dit de manier is waarop de dingen gaan? Of zeg je nu iets waar je eigenlijk van tevoren niet zo goed over hebt nagedacht?

Routine

Je leerling heeft ook behoefte aan ritme, regelmaat en routine. Hij of zij moet natuurlijk (voor zover dat kan) wel leren omgaan met prikkels en verandering, maar jouw voorspelbaarheid speelt daar een grote rol in. Ik hoor sommige leerkrachten nu al denken: ‘saai!’. Maar nee, als jij ervoor zorgt dat er ritme, regelmaat en routine is, zorg je ervoor dat er meer mogelijkheden zijn om van de leuke dingen een succes te maken. Hierbij kan het helpend zijn om het dagritme visueel te maken, hang deze op op een plek waar deze goed zichtbaar is voor de leerling(en), op deze manier kan je namelijk ook laten zien dat een moment mogelijk veranderbaar is.

Hoe? Een voorbeeld uit de praktijk: mijn dagritme (plaatjes) hing altijd al klaar voor de dag begon, deze hing dan ook op ooghoogte van de kinderen. Aan het begin van de schooldag nam ik altijd het dagritme even met ze door. Wanneer er een moment op de dag was die mogelijk kon veranderen of verschuiven, gaf ik dit aan door dat plaatje scheef te hangen. De kinderen wisten: als iets scheef hangt kan het veranderen, en komt de juf hier altijd nog op terug.

Terwijl we het dagritme doornamen besprak ik dat het plaatje scheef hing, dat deze activiteit nog kon veranderen (bijvoorbeeld het buitenspelen) en waarom (bijvoorbeeld omdat er regen is voorspeld). Ik vertelde wanneer we een beslissing zullen nemen en wat het alternatief was voor deze activiteit. Dit zorgde ervoor dat er verandering mogelijk was, maar dat het ook voorspelbaar was wat er kon veranderen, wanneer we dit beslissen en waarvoor dit dan vervangen werd.

Je manier van communiceren

Op het gebied van communicatie is het eveneens belangrijk om je aan te passen. Ook hierin ben je duidelijk en concreet. Vermijd beeldspraak, ironie en sarcasme, en geef je leerling tijd om de informatie te verwerken. Ga vooral niet in discussie! De dingen zijn zoals jij het hebt gezegd, klaar. Ga na of je leerling jou heeft begrepen, en maak (waar mogelijk) gebruik van visualisering als je leerling hier baat bij heeft. En vooral heel belangrijk: geef ook complimenten wanneer iets goed gaat!

Balans

Zorg voor balans tussen prikkels en ‘ontprikkelen’. In hoeverre je leerling hier behoefte aan heeft verschilt natuurlijk, maar prikkels kunnen best wat vragen van jouw leerling. Zorg er dus voor dat er ruimte en tijd is om te ontprikkelen, maak hier duidelijke afspraken over. Een rustplek kan hierbij helpen. Het doel van deze rustplek is dat het een prettige plek is om rustig te worden, dit is dus geen straf of time-out plek!

Ook hiervan heb ik een voorbeeld uit de praktijk: mijn leerling had vooral last van de onrust tijdens het opruimen, of na het opruimen wanneer hij al eerder klaar was. Voor het opruimen begon zorgde ik voor duidelijke afspraken: hoe lang er nog tijd was om te spelen, dat hij na x minuten ging opruimen en na het opruimen naar zijn rustige plekje kon.

Op dat rustige plekje waren altijd twee opties (in dit geval kleien of tekenen), ook de beslissing wat hij ging doen werd van tevoren gemaakt. Wanneer eenmaal het seintje om af te ronden kwam, kon hij zijn spullen opruimen en wist wat hem daarna te doen stond. Op zijn rustplek ging de timer aan (dit was altijd 10 minuten, dan zaten de anderen ook wel klaar). Wanneer de timer klaar afging, gingen de spullen van de rustplek aan de kant en voegde hij zich weer bij de groep.

Ook op andere momenten waren er afspraken over de rustplek, wanneer ik zag dat een situatie hem even te veel was, benoemde ik dit, en begeleidde ik hem naar de rustplek. Oudere leerlingen kunnen zelf mogelijk aangeven hoe zij zich voelen, maar voor jongere leerlingen is het vaak nodig om dit voor hen onder woorden te brengen: benoem wat je ziet en wat hij/zij kan doen (ik zie dat je boos bent, we gaan even naar de rustplek om te …., als je rustig bent gaan we praten om je probleem op te lossen), vaak zette ik dan een timer zodat de leerling wist wanneer ik terug kwam.

Stap voor stap

Zoals ik eerder al heb genoemd kan het voor deze leerlingen soms lastig zijn om het grote geheel te overzien. In werksituaties kan het daarom handig zijn om taken kunnen op te delen in deelstappen, zo nodig kan je deze visueel maken. Zorg daarnaast voor overzichtelijke en haalbare doelen en een duidelijk begin en eind van de taak. Voor sommige leerlingen is het ook heel fijn om te helpen met het organiseren van de werkplek, geef spullen een vaste plek en gebruik hulpmiddelen waar nodig.

Wat er precies nodig is en de hoeveelheid hulp die je leerling nodig heeft, is echter per individu verschillend en kan van verschillende factoren afhankelijk zijn.

Gaat vanaf nu dan alles goed?

Ik moet je teleurstellen. Het gouden ei heb ik heus niet voor je uitgevonden. Elk kind is anders, en het is ongetwijfeld een zoektocht voor jou, samen met de ouders en misschien andere betrokken collega’s, om de handleiding van je leerling uit te vinden. Ook ik heb geleerd door vallen en opstaan.

Wat wel enorm helpend is, is wanneer je als team elkaar kan ondersteunen. Jullie moeten samen bereid zijn om ook deze leerlingen optimale ontwikkelingskansen te bieden. Jullie zijn samen verantwoordelijk voor de leerlingen. Belangrijk is dat je leerling zich veilig en geborgen voelt in de school, door leerkrachten en medeleerlingen. De zorg voor deze leerling ligt in mijn ogen dan ook echt bij het gehele team. Het is fijn als anderen ook weten hoe met hem/haar om te gaan.

Soms kan het fijn zijn, als het bij jou even misgaat, dat een andere leerkracht dan verbinding kan zoeken. Met jou is het even niet oké, maar bij een andere leerkracht kan de leerling plotseling toch anders (rustiger) reageren. Even meegaan en wat afleiding zoeken kan heel helpend zijn, maar daar moeten anderen wel begrip (en ruimte) voor hebben. Soms kan het voor een (oudere) leerling ook fijn zijn als hij/zij op vaste momenten contact kan hebben met een vast persoon binnen de school.

Vraag om hulp!

Daarnaast kan je intern begeleider een grote rol spelen. Waar ik bijvoorbeeld veel aan gehad heb is video coaching. Vaak vinden leerkrachten het maar ‘eng’ wanneer dit geopperd wordt, maar uit ervaring weet ik dat het echt heel nuttig is. Je ziet op de video namelijk net de kleine seintjes en veranderingen, die je simpelweg niet ziet als je met de hele groep bezig bent (en dat is logisch).

Wacht niet te lang met het inschakelen van hulp, je kan tenslotte niet direct alles goed doen, en heel belangrijk: vraag ook ouders om mee te denken. En als laatst: ondersteuning van je IB’er moet praktisch en toepasbaar zijn. Levert dit niet (genoeg) op, vraag dan om buiten de school extra begeleiding in te schakelen, bijvoorbeeld ambulante begeleiding. In overleg is misschien uiteindelijk de beslissing voor een andere vorm van onderwijs toch de beste, maar die beslissing kun je niet in je eentje maken.

Marjolein Rietdijk

Wil je meer interessante artikelen over het onderwijs lezen? Bekijk dan de kennisbank van Tip Onderwijs.