In het onderwijs sta je dagelijks voor uitdagingen. Sommige zijn klein en eenvoudig op te lossen, terwijl andere complexer zijn en om een bredere aanpak vragen. Denk aan een schoolplein vol rondslingerende pakjes drinken, leerlingen die geen plezier in lezen lijken te hebben, of ouders die het rapport van hun kind niet begrijpen. In deze blog gaan we dieper in op Design Thinking.

Onze eerste neiging is vaak om deze problemen zo snel mogelijk op te lossen. Maar is dat altijd de beste aanpak? Stel dat je direct naar een oplossing zoekt en later beseft dat het probleem eigenlijk helemaal geen probleem was. Zonde, toch?

Wat als je eerst de vraag stelt waarom het probleem zich voordoet, vóórdat je een oplossing bedenkt?

Design Thinking: Overgewaaid vanuit het bedrijfsleven

Er is een aanpak die je helpt om precies dát te doen: Design Thinking. Oorspronkelijk populair in de bedrijfswereld voor productontwikkeling, wint deze methode de laatste jaren steeds meer terrein in het onderwijs. Zo wordt het bijvoorbeeld ingezet bij het ontwerpen van innoverend onderwijs voor complexe vraagstukken.

Design Thinking wordt steeds vaker toegepast in het onderwijs, omdat het de nadruk legt op het stellen van de juiste vragen voordat je op zoek gaat naar een oplossing. Dit leidt niet alleen tot beter doordachte en duurzamere oplossingen, maar versterkt ook vaardigheden zoals kritisch denken, samenwerken en probleemoplossend vermogen.

Je kunt Design Thinking zien als een werkwijze, een denkwijze én een verzameling praktische tools. In dit blog richt ik mij op de werkwijze en de eerste fase – de ontdekkingsfase – en sluit ik af met een praktijkvoorbeeld.

Design Thinking: een werkwijze

Itereren: van herhaling naar verfijning

Het ontwerpproces van Design Thinking is iteratief. Er wordt voortdurend geëxperimenteerd, geanalyseerd en gereflecteerd voordat de volgende stap wordt gezet. Dit verschilt van de meer incrementele werkwijze die in de praktijk vaak wordt gebruikt om problemen snel op te lossen.

Voorbeeld: Stel je voor dat je een heerlijk gerecht wilt bereiden. In een iteratief proces begin je met het idee om een smakelijk gerecht te maken en experimenteer je met ingrediënten totdat je tevreden bent met het eindresultaat. Bij een incrementele aanpak kies je vooraf een specifiek gerecht en houd je je strikt aan het recept.

In het Design Thinking-proces kan itereren soms ongemakkelijk aanvoelen en lang duren, maar het is juist essentieel om het onderliggende probleem te ontdekken en echt te begrijpen voordat je de beste oplossing vindt. Hoe vaker je iteratief werkt, hoe beter je het proces aanvoelt en hoe meer fijngevoeligheid je ervoor ontwikkelt.

De cyclus van Design Thinking

Het iteratieve proces bestaat uit vijf stappen. Vanuit een aanname over het probleem (framing) onderzoek je het grondig (analyse). Vervolgens ontwikkel je ideeën (ideeontwikkeling) en werk je deze uit tot een prototype (realisatie). Dit prototype blijf je bijstellen op basis van evaluaties (reflectie) totdat de oplossing écht werkt. De cyclus blijft zich herhalen, waarbij het frame bij elke herhaling verder verfijnd wordt (reframing).

Framen en reframen

Het continu framen en reframen zijn belangrijke handelingen binnen Design Thinking. Het doel is om vanuit je aanname over een probleem (frame) deze steeds bij te stellen (reframe), zodat je uiteindelijk het probleem puur op basis van feiten kunt bekijken.

Fasen in het Design Thinking-proces

Het Design Thinking-proces bestaat uit vier fasen: ontdekken, definiëren, ontwikkelen en implementeren. In de ontdekkingsfase verzamel je informatie over het probleem en breng je de betrokkenen in kaart. Tijdens de definitiefase orden en prioriteer je deze informatie om een duidelijk probleemkader vast te stellen. In de ontwikkelfase creëer, test en verfijn je verschillende oplossingen. Tot slot lever je in de implementatiefase een (voorlopig) werkende, duurzame oplossing op.

Vandaag richten we ons op de ontdekkingsfase. Ik leg eerst uit wat deze fase inhoudt en laat je daarna zien hoe dit er in de praktijk uitziet.

De ontdekkingsfase

Wat is in deze fase belangrijk?

– Het doel is om vanuit de aanleiding van het probleem naar een diepgaand inzicht te komen.
– Het probleem moet dienen als inspiratiebron: pas wanneer je het goed begrijpt, kun je gaan nadenken over oplossingen.
– Bedwing je oplossingsdrang!
– Ga actief op zoek naar de paradox van het probleem:

Wat is een paradox? Veel complexe problemen bevatten een paradox, wat het moeilijk maakt om ze op te lossen. Een paradox is een schijnbare tegenstelling in een probleem. Zodra je deze schijnbare tegenstelling inzichtelijk maakt, ontstaat er een cirkelredenering van het probleem. Wanneer je de redenering doorziet, kun je kijken hoe je de paradox kunt doorbreken.

Voorbeeld: ‘Hoe geef je leerlingen genoeg vrijheid om te ontdekken, maar zorg je ook dat ze niet verdwalen in het leerproces?’ Een cirkelredenering bij deze paradox zou kunnen zijn:

Zo blijf je rond deze tegenstrijdigheid draaien zonder tot een oplossing te komen. De kunst is natuurlijk om deze redenatie te doorbreken.

Praktijkvoorbeeld: De ontdekkingsfase in actie

Design Thinking is een innovatieve methode om complexe vraagstukken aan te pakken, maar hoe ziet deze aanpak eruit in de onderwijspraktijk? Hierin neem ik je mee in mijn eerste ervaring met Design Thinking.

Ik ging aan de slag met basisschoolleraren rond het thema ‘onderwijs vormgeven op de nieuwe schoollocatie’, omdat er een nieuw schoolgebouw werd gerealiseerd—een unieke kans! We hebben inmiddels de eerste twee fasen doorlopen, maar vandaag richt ik mij op de ontdekkingsfase.

De kick-off

Na de kick-off, waarin ik het waarom, wat en hoe van Design Thinking deelde, startte ik de eerste fase: we gaan ontdekken! Ik deelde het doel van de ontdekkingsfase en verdeelde het team in ontwerpgroepjes (± 4 personen).

1. We doorliepen het ontdekkingsproces in vijf stappen:

– Een duik nemen in het verleden:

Breng de pijnpunten (knelpunten) en medailles (successen) van het onderwijs in het huidige gebouw in kaart.

We gebruikten diverse werkvormen:

– Verleden verkennen: Bespreek je ervaring met je ontwerpgroep.

– Speeddaten: Deel en luister twee minuten met een ander. Welke emoties ervaar je bij deze pijnpunten en successen?

– De uitkijktoren: Kies een pijnpunt en onderzoek wat hierbuiten al is gebeurd. Dit geeft meer inzicht in het probleem.

2. Het waarom en de paradox van het probleem onderzoeken:

Onderzoek waarom dit als een probleem voelt. Welke schijnbare tegenstelling zit erin?

Dit werd geanalyseerd via:

– Paradox Brainstorm: Noteer zoveel mogelijk paradoxen van je probleem.

– Paradox formulier: Kies een paradox en werk deze uit totdat je de cirkelredenering kunt identificeren. Beschrijf vervolgens hoe je deze redenering kunt doorbreken.

3. In kaart brengen wie erbij betrokken zijn:

Onderzoek welke personen, organisaties en/of instanties betrokken zijn bij dit probleem.

Onderzoek dit via:

– Spinnenweb brainstorm: Identificeer de directe gebruikers (bijv. leerlingen en leerkrachten) en de indirecte gebruikers (bijv. de gemeente).

– Plenair spinnenweb: Koppel jullie spinnenweb terug aan het hele team.

4. De focus leggen op de toekomstige gebruiker:

Focus op het begrijpen van de behoeften van de gebruiker.

Verdiep je in de gebruiker door:

– 10 minuten Google: Kruip in de huid van de gebruiker om een beter inzicht te krijgen in zijn of haar behoeften. Laat je inspireren!

– Empathie map: Breng in kaart wat de gebruiker denkt, voelt en ervaart ten opzichte van het probleem.

5. De afronding: focusgroepen

Ik rondde de ontdekkingsfase af door focusgroepen te organiseren. In elke focusgroep was er steeds een persoon die een ontwerpgroep vertegenwoordigde. Het doel was om elkaar te inspireren en kritische vragen te stellen, zodat iedereen mogelijk nieuwe, verfijnde inzichten kreeg over de probleemstelling. Een volledig inzicht in de probleemstelling is immers een solide basis voor de tweede fase: de definitiefase.

Verbinding tussen theorie en praktijk

Herken je tijdens het lezen van het praktijkvoorbeeld al aspecten van de werkwijze van Design Thinking? Laten we eens kijken.

Het iteratieve proces is duidelijk zichtbaar: het team moest het probleem via verschillende werkvormen volledig verkennen. Door werkvormen zoals de uitkijktoren en het probleem-paradox werd hun kijk op het probleem steeds verder verfijnd. Via speeddates, verdieping in de gebruiker en focusgroepen werd geprobeerd de ontwerpgroepen te inspireren en verder te verbinden met hun probleem. Ze moesten hun oplossingsdrang beheersen en mochten geen oplossingen aandragen.

Vanuit de cyclus van Design Thinking zie je framing, reframing en analyse in actie. De ontwerpgroepen werkten met zelfgekozen pijnpunten en medailles en onderzochten de emoties en gevoelens die daarbij speelden. Via bijvoorbeeld het spinnenweb en de empathie map brachten ze verschillende invalshoeken in kaart met betrekking tot het probleem. Dit leidde tot reframing: een nieuwe, verfijnde blik op het probleem.

Daarnaast onderzochten ze de paradox in hun probleem. Een ontwerpgroep formuleerde een duidelijke paradox: enerzijds het maken van schoolbreed afspraken, en anderzijds het niet naleven ervan. Kun je de cirkelredenering achter deze paradox uitleggen? Hoe zou je deze paradox kunnen doorbreken?

Conclusie: van aanleiding naar inzicht

Het onderzoeken van de paradox en het grondig begrijpen van het probleem in de ontdekkingsfase is belangrijk voor het vinden van duurzame oplossingen. Door niet direct naar oplossingen te grijpen, maar eerst het probleem goed te doorgronden, leg je een solide basis voor de volgende fasen van het Design Thinking proces. Het helpt je om met een verfijnde blik en een bewuste aanpak te komen tot een oplossing die écht bijdraagt. Dat is toch waar je naar streeft?

Benieuwd naar meer over Design Thinking? In het volgende blog duik ik dieper in de denkwijze achter Design Thinking en de tweede fase: de definitiefase!

Leestip: Ik heb twee waardevolle bronnen gebruikt over Design Thinking die ik graag met jullie wil delen:

Design Thinking – Teun den Dekker: Dit boek was voor mij een soort (theoretische) bijbel ter voorbereiding op het Design Thinking proces met het team. Het legt helder uit wat Design Thinking inhoudt en hoe je het effectief in de praktijk kunt inzetten. Ik heb de structuur van dit boek als leidraad gebruikt!

De Toolbox van de PO-Raad: Deze praktische handreiking heb ik gebruikt om Design Thinking te vertalen naar het basisonderwijs en het beter te begrijpen in de context van het onderwijs.