‘De kost gaat voor de baat uit’

Wat is de kernopdracht van de basisschool? Als je kijkt naar de recente berichtgeving, gaat het toch vooral om de basisvaardigheden taal, rekenen en burgerschapsvorming. Maar scholen staan ook onder (toenemende) druk om aan allerlei andere onderwerpen aandacht te besteden. Denk bijvoorbeeld aan digitale vaardigheden, duurzaamheid en gezonde gewoonten. Hoe stel je nu als school de juiste prioriteiten? En wat betekent dit voor je lesrooster? In dit blog breek ik een lans voor investeren in sociaal-emotionele competenties, als onderdeel van de burgerschapsvorming. De opbrengst hiervan is veel groter dan vaak wordt vermoed.

In artikel 8 van de Wet op het Primair Onderwijs (WPO) staat dat de basisschool …”een brede vorming moet bieden: zowel kennis en vaardigheden als sociaal-emotionele en creatieve ontwikkeling”. En dat de school …”bij moet dragen aan de ontwikkeling van de leerling tot volwaardige deelname aan de samenleving”. Maar wat wordt er nu precies bedoeld met ‘sociaal-emotionele ontwikkeling’(9hierna: SEL) en welke concrete vaardigheden hebben leerlingen nodig om volwaardig te kunnen deelnemen aan de samenleving.

De vijf SEL-competenties

Kees van Overveld onderscheidt vijf SEL-competenties. Vijf fundamentele levensvaardigheden die niet los van elkaar gezien kunnen worden.

Zelfbewustzijn
Leerlingen die zelf bewust zijn, zijn in staat om de eigen emoties te herkennen en hun gedachten en eigen gedrag te begrijpen Zij hebben inzicht in wie ze werkelijk zijn, met hun talenten en zwakheden. Zelfbewustzijn is een katalysator voor persoonlijke groei en ontwikkeling.

Zelfmanagement
Leerlingen die beschikken over de vaardigheid ‘zelfmanagement’ kunnen hun emoties en gedrag reguleren. Zij zijn in staat om haalbare doelen te stellen en daar werken planmatig en volhardend naartoe te werken. Zij hebben een goed ontwikkeld probleemoplossend vermogen en de nodige discipline om richting te geven aan hun eigen gedrag, sociale relaties en hun leven.

Sociaal bewustzijn / besef van de ander
Leerlingen met sociaal bewustzijn kunnen zich inleven in anderen en hebben het vermogen om het perspectief van een ander in te nemen. Zij begrijpen hoe hun woorden en daden anderen beïnvloeden.

Relatievaardigheden
Leerlingen bouwen en onderhouden positieve relaties (zowel met medeleerlingen als met volwassenen) door effectief te communiceren, samen te werken en conflicten constructief op te lossen.

Verantwoordelijke besluitvorming / keuzes maken
Het nemen van verantwoordelijke besluiten gaat om de vaardigheid om alternatieven af te kunnen wegen door gevolgen te overzien en de keuzemogelijkheden te toetsen aan ethische of morele waarden. Bij het maken van keuzes houden leerlingen rekening met hun eigen wensen en behoeften én die van anderen.

De kracht van SEL

De opbrengst van SEL is groot en verstrekkend. Scholen die planmatig en structureel werken met een preventief programma voor het aanleren van sociaal-emotionele competenties, behalen betere leerresultaten. Volgens een grote meta-analyse, uitgevoerd in de VS, is op deze scholen een gemiddelde stijging in academische resultaten van ongeveer 11% zichtbaar. Kinderen en jongeren met goed ontwikkelde sociaal-emotionele vaardigheden behalen dus hogere schoolprestaties, zij zijn bovendien meer gemotiveerd en hebben een positiever zelfbeeld. Zij kunnen beter omgaan met stress, frustratie en negatieve emoties en hebben meer veerkracht. Deze leerlingen laten bovendien minder vaak problematisch gedrag zien en voelen zich meer verbonden met hun medeleerlingen, leerkrachten en de school. Dit zorgt op klas- en schoolniveau voor minder conflicten, betere samenwerking en een veilige sfeer.

Ook de effecten op de langere termijn zijn interessant. Sociale en emotionele vaardigheden voorspellen latere arbeidskansen en deze leerlingen hebben dus meer kans op succes in werk en relaties. Zij lopen bovendien minder risico op mentale problemen zoals depressie, angst en middelenmisbruik. Tot slot is er is een grote(re) maatschappelijke opbrengst; sommige studies schatten een rendement van wel 11 dollar voor elke dollar investering in SEL-programma’s. Oftwel in goed (oud) Hollands: ‘De cost gaet voor de baet uyt’.

Preventief werken aan de ontwikkeling van SEL-competenties

Er zijn verschillende lesmethoden die preventief werken aan de ontwikkeling van sociaal-emotionele vaardigheden van jonge kinderen. Deze methodes worden op hun effectiviteit beoordeeld door het Nederlands Jeugd Instituut. Hun databank ‘Effectieve jeugdinterventies’ bevat beschrijvingen van programma’s voor steun en hulp bij opgroeien en opvoeden. De interventies zijn door een onafhankelijke erkenningscommissie beoordeeld. De meer bekende programma’s die hierin zijn opgenomen zijn KiVa, Kanjertraining, Vreedzame School, Leefstijl en Kwink. Deze laatste wordt door het NJI beoordeeld als ‘Goed onderbouwd’ (https://www.nji.nl/interventies/kwink). Maar welke aanpak kiest Kwink en waarom is deze zo effectief?

Wat werkt?

Voor kinderen van 4 tot 12 jaar sluiten werkvormen die actief, spelenderwijs en ervaringsgericht zijn het beste aan bij hun ontwikkeling. De meest effectieve werkvormen om SEL-competenties te versterken zijn:
– Kringgesprekken en check-ins (jonge kinderen leren om hun gevoelens te benoemen en naar anderen te luisteren)
– Rollenspellen en dramatische werkvormen (kinderen oefenen concreet met perspectief nemen en verschillende oplossingsstrategieën)
– Coöperatieve spellen en groepsopdrachten (deze nodigen uit tot samenwerking, luisteren en beurt verdelen)
– Creatieve expressie zoals tekenen, muziek, verhalen bedenken (leerlingen leren om zich met zichzelf en met elkaar te verbinden)
– Reflectieve routines en rituelen (als kinderen stilstaan bij gedrag en gevoelens doen ze leerervaringen op)
– Beweging en spel (spel en beweging stimuleren zelfbeheersing en samenwerking)

Dit type activiteiten sluiten goed aan op de natuurlijke leerstijl van kinderen en zorgen voor betrokkenheid en motivatie. Tijdens actieve werkvormen zien en ervaren kinderen meteen het effect van hun keuzes en door situaties na te bootsen, wordt het geleerde direct toepasbaar in echte situaties.

SEL ontwikkelen met Kwink

Hoe zie je dit nu terug in Kwink? Kwink maakt voor leerlingen in de onder- en middenbouw gebruik van een wereld van dieren waarmee kinderen zich kunnen identificeren. Zo kunnen ze in een veilige omgeving praten over hun gevoelens en oefenen met gedrag. Er zijn animaties, prentenboeken en liedjes waarmee SEL-competenties spelenderwijs worden aangeleerd. Voor leerlingen in de bovenbouw zijn er aansprekende filmpjes van acteurs (jongeren) die geconfronteerd worden met dilemma’s uit het dagelijks (school)leven. Hieronder zijn twee werkvormen uit recente Kwink-lessen beschreven.

Oefening zelfbewustzijn en zelfmanagement:‘Helpende gedachten’ (middenbouw)

Hoe jij over jezelf denkt en de dingen die je tegen jezelf zegt, hebben invloed op jouw zelfbeeld. Maak tweetallen en laat ze tegenover elkaar zitten. Kind A is de spiegel en doet de gezichtsuitdrukking na van kind B. Noem één van de onderstaande gedachten. Kind B laat een daarbij passende gezichtsuitdrukking zien. Kind A (de spiegel) doet hem na. Wat is het effect van elke gedachte? Wissel een aantal keer van rol tijdens het noemen van de gedachten. Valt het de kinderen op dat er verschil is in het effect van een helpende en niet-helpende gedachten.

Gedachten
– Dit gaat mij nooit lukken!
>>>>>>>>>>>>>- Ik denk dat ik dit wel kan leren.
– Goed geprobeerd, volgende keer beter.
– Straks lachen ze me allemaal uit.
– Ik heb er zin in en maak er het beste van.
– Wat is het ergste dat er kan gebeuren?
>>>>>>>>>>- Ik vind dit zo stom, ik ga niet eens mijn best doen.
– Ik ben ook zo’n kluns!
>>>>>>>>>>- Ik mag er zijn.

Vraag nu elk kind een helpende gedachte uit te kiezen die hij/zij goed kan gebruiken. Ze schrijven de gedachte op een post-it en plakken hem op de spiegel in de klas of op het toilet. Zo worden ze regelmatig aan deze gedachte herinnerd én kunnen anderen hem ook goed zien en misschien ook gebruiken.

Oefening besef van de ander en keuzes maken: ‘Wat is de beste keuze?’ (bovenbouw)

Bij het maken van een groepskeuze spelen verschillende afwegingen mee:
– Letten we op verliezerssignalen?
>- Geven we iedereen de ruimte?
>- Vragen we door?
>- Laat iedereen zich horen?
>- Is iedereen duidelijk in wat hij wil?
>- Werken we het besluit echt samen uit?
>- Houden we rekening met ieders belang?

Maak groepen van vijf. Geef ieder groepje één van de situatieschetsen (zie de afbeeldingen). Ieder groepje bespreekt de situatie, probeert tot een afgewogen keuze te komen en bedenkt hoe het dit kan uitspelen. De groepjes spelen hun situatieschets uit. Het publiek krijgt de volgende kijkvragen mee:
1. Hoe afgewogen is de keuze die gemaakt wordt?
2. Welk van de afwegingen heb je terug zien komen bij het uitspelen?
3. Welke afweging heb je helemaal of niet gezien?

Bespreek iedere situatie na: het publiek geeft aan wat het gezien heeft en de spelers geven aan hoe ze het beleefd hebben.

Suzan Elmas