Schrijven, lezen en taal horen onvoorwaardelijk bij elkaar.

Schriftelijke vaardigheid is volgens de stichting SLO belangrijk om te kunnen functioneren op school en in de samenleving. Het schoolsucces van leerlingen wordt in belangrijke mate bepaald door hun taalvaardigheden, waaronder schrijfvaardigheid.

De leesvaardigheid en het leesplezier in Nederland staat er niet goed voor. Een recent internationaal PISA-onderzoek (2023) meldt dat een derde van de jongeren in Nederland niet goed genoeg kan lezen om mee te komen op school. Des te meer is het opmerkelijk en verheugend dat de boekverkoop sinds 2021 (toch) stabiel is.

Zonder auteur geen boek

Voorlezen vanaf 0 jaar. Stichting lezen promoot het lezen en adviseert dit te doen vanaf de wieg. Laat kinderen vroeg in aanraking komen met taal. Consultatiebureau’ s adviseren om mee te doen met “Boekstartkoffertjes” met babyboekjes. Lees veel voor en ga de interactie aan met geluiden maken, woordjes herhalen, liedjes zingen etc.

De ene opleiding is de andere niet

Er is verschil hoe een opleiding aandacht besteed aan lezen (en zo ook schrijven). Evenzo geldt dit voor de leerkracht die juist wel of niet enthousiast is en meedenkt hoe we het lezen en/of schrijven in de lift krijgen. Op Pinterest is van alles te vinden om te enthousiasmeren er zijn zelfs afvinklijstjes gemaakt om vijftien minuten te lezen op de onwaarschijnlijkste plekken, zelfs op het toilet. Maar let wel: Zonder schrijven is er geen tekst.

Een vloekende schrijver

De eerste keer dat ik kennis maakte met creatief schrijven was op de opleiding een halve eeuw geleden. Eenvoudige tekeningen integreren in de tekst was een eyecatcher. De methodes van nu staan er bol van. Afbeeldingen zijn nu niet meer weg te denken uit de leer-en studieboeken en zijn zelfs vaak zodanig afgebeeld dat het voor afleiding zorgt. Toen ik als leerkracht begon was dat zeker niet het geval. Nu had ik het geluk dat de Nederlandse leraar op de KLOS zelf auteur was. Dit vond ik intrigerend en daardoor was hij voor mij een inspirator.

Kees Simhoffer liep er niet mee te koop dat hij auteur was; ik ontdekte pas decennia later dat hij een prestigieuze prijs in ontvangst had genomen in die tijd dat ik er studeerde. Hij maakte wel indruk op me vooral die keer dat hij ons op een wel heel speciale wijze tot de orde riep toen we een keer aan het keten waren. (Zal vast lentetijd geweest zijn, we waren over het algemeen best wel makke schapen). Het was rumoerig en hij zal beslist al eens tot stilte gemaand hebben maar de meiden gaven niet “thuis.”

“Potverdomme”, bulderde hij. “Ik dacht dat jullie de akte van pedagogiek al behaald hadden”. Als reactie bleef het muisjes stil en we verroerden geen vin meer. Onze schaamte was groter dan de lol van het keten en wellicht gaf zijn opmerking ook wel te denken hoe hij het bedoelde. Hiermee wil ik aantonen dat je met interactie; taal of schrijven veel in beweging kunt brengen.

Schrijfbevordering.

Als leesbevordering kan slagen is het dan niet de moeite waard om ook schrijfbevordering te overwegen? Daar zou ik bevestigend op willen antwoorden want ook hier geldt: jong geleerd is oud gedaan. Enkele voorbeelden uit de praktijk illustreren dit.

Kleuters zijn meestal meteen enthousiast bij het uitvoeren van (nieuwe) activiteiten. Kleuters schrijven nog niet maar ze kunnen er wel op een andere manier door hun fantasie te prikkelen toe aangezet worden. Weliswaar wordt het niet door de leerlingen opgeschreven maar hierin kan de juf of meester of klassen-of onderwijsassistent iets betekenen.

De verteltafel

De verteltafel nodigt de kinderen uit om het voorgelezen verhaal uit het prentenboek in de klas na te spelen. De schrijver geldt hier als verbinder. Al handelend en spelend maakt het kind opnieuw het verhaal mee en kan de leerkracht d.m.v. vragen stellen of meespelen de wereld uit het verhaal herhalen.

Dit is zowel voor de uitbreiding van de woordenschat, taalontwikkeling, spelontwikkeling en het stimuleren van het samenspel goed als ook voor de beleving. Bovendien kan onder leiding van de leerkracht een dialoog gevoerd worden en werkt dit mee aan het verhaalbegrip.

Dezelfde attributen

Ik zag weleens knuffels of voorwerpen die identiek waren als uit het prentenboek (echter dat is niet per se noodzakelijk) maar wel erg prikkelend, stimulerend en leuk. De verteltafel zou een aanzet kunnen zijn om de woordenschat maar vooral de fantasie te prikkelen. Het zou een voorloper kunnen zijn voor in een later stadium; schrijfbevordering.

Fantasie

In de groep zong ik wel eens een heel korte tekst. Dan zag ik dat leerlingen verbaasd opkeken, dat ze dit anders vonden maar het intrigeerde wel. Als we het spelletje drie maal drie is negen zongen de leerling een beurt kreeg en geen liedje wist zong ik enkele woorden over een thema waar we net mee bezig waren. Na modellen probeerde de durfal zelf een tekst te zingen waarop dan enthousiast gereageerd werd door de juf met;” Wat knap, dat je een eigen lied hebt bedacht”. De leerling in kwestie keek dan met een geamuseerde, verlegen blik vol trots. Soms noteerde ik de tekst of maakte er een tekening bij zodat de leerlingen tevens een lesje in Zingeving kregen.

De verteldoos, tas of koffer

Er zijn genoeg middelen of ideeën. Zo wordt er in de klas ook wel een verteldoos, verteltas of vertelkoffer geïntroduceerd. Die kunnen ook ingezet worden voor het kringgesprek. Vanaf groep 1t/m groep 3 kan dit middel gebruikt worden om na een vakantie of na het weekend de leerling te laten vertellen over zijn of haar weekend. Voor het weekend gaat het mee naar huis en samen met de ouder(s) broertje of zusje kan deze gevuld mee terug gaan naar school waar de leerling dan over wil of kan vertellen. Het hoeven maar een aantal dingen te zijn. Vooral ook interessant als het gekoppeld is aan een thema, dat geeft dan wat houvast en kunnen verschillende zaken naar boven komen.

We moeten al zoveel

Als lezer denk je wellicht:” We moeten al zoveel, weer iets erbij”, maar realiseer wel dat schrijven bij de basisvorming hoort.

Stimuleren van het schrijven

Kennen jullie het “Heen -en weer schriftje” met belevenissen tijdens het weekend? Tijdens een bepaalde periode hadden we in de onderbouw en middenbouw een logeerbeer of ander logeervriendje. Het vriendje en het klassenschrift ging mee naar huis om alle belevenissen hierin te noteren. Het schriftje kwam retour en dan werd voorgelezen. Vaak hadden ouders foto’s gemaakt en uitgeprint en waren in het schrift erbij geplakt.

Schrijven en illustreren

In een ander of opvolgend jaar b.v. in groep 4 werd gevraagd om in het schrift te tekenen en te schrijven door de leerling zelf (wel of niet geassisteerd door de ouder). Ook hier werd bij aanvang van de nieuwe week aandacht aan besteed.

Schrijven vanaf groep 4 of groep 5

Een tekst schrijven over het weekend zal niet voor elke leerling een fijne opdracht zijn geweest. Differentiatie is wel op zijn plaats. Degene die al eenvoudige zinnen kunnen maken gaan aan de slag. Leerlingen die nog niet zo vaardig zijn of moeite hebben met de motoriek kunnen ook een woord-web of woordwolk maken waar alleen woorden in genoemd staan mogelijk vergezeld door een eenvoudige tekening of picto naar hun wens. Plaatjes erbij plakken kan natuurlijk ook. Het spreekt vanzelf dat een waardering of compliment van de juf of meester over de inzet wonderen doet. Een berichtje onder het werk geschreven door de leerkracht met b.v. een gouden of zilveren pen geeft al een boost

Voorbeelden van teksten fonetisch weergegeven soms met interpunctie door de leerling uitgevoerd

Leerling uit groep 3 einde schooljaar
Ik ben saar ik woon in een huis ik heb een huisdier en die heet
flipie en hij is een konijntje en hij is een jonen

Leerling uit groep 4 begin schooljaar
het spook
roos zit in bed. ze is bang.
het reegent buiten. ze kijkt door het raam. ze ziet iets.
roos kijkt en kijkt maar ze weet het nog steets niet.
smorgens staat ze op en kleet zig aan en ze gaat aan taafol ze
eet een koek en een booteram en dringkt melk en ze gaat naar
buiten ze loopt naar de schuur van oom bert.
en ondor weg ziet ze voetstapen en ze loopt naar de schuur.
en ze ziet een teen en een buik en een neus en een oog
ze hoort iemant huilen ze gaat naar binen en ziet een aap
roos brengt de aap naar de dierentuin

recept voor parfem
eerst ruikende boemen en dan piep klein beetje water en dan
de bloemen in piep klein stekjes scheuren en dan met je
handeen heel goet persen.
Leerling uit groep 5 (voor Moeder-of Vaderdag bedacht)
EEN KUS IS LIEFDE

Kerndoelen en differentiatie

In het basisonderwijs gaat het om kerndoelen, goed onderwijs vraagt om een doorlopend debat over wat waard is om te leren. De uitkomsten leggen we vast in het (landelijk) curriculum. Het huidige curriculum is verouderd: de kerndoelen komen uit 2006 en veel examenprogramma’s stammen uit de vorige eeuw. Het ministerie van OCW heeft SLO-opdracht gegeven om samen met het onderwijsveld het curriculum te actualiseren.

Anticiperen

Scholen kunnen hier zelf iets in betekenen en erop inspelen door criteria (hun criteria) onder de loep te nemen. Moeten alle leerlingen met dezelfde criteria beoordeeld worden? Een leerling met een hoge citoscore kan m.i. niet vergeleken worden met een leerling die veel lager of zwak tot zeer zwak scoort als het hier gaat bij b.v. het maken van een verslag of spreekbeurt. Helaas heb ik deze ervaring wel meegemaakt en ter sprake gebracht. Mijn waarschuwing gold dat het niet ondenkbaar was dat veel werkstukken voor een groot gedeelte ondersteund of zelfs volledig gemaakt waren door ouders of grootouders.

Wat is daar dan de waarde van?

Ik had niet de indruk dat de leerlingen warmliepen voor deze vorm van schrijven, laten we hopen dat er inmiddels andere vormen meer enthousiasmeren om tot schrijven te komen om in ieder geval geen tegenzin te kweken.

STAAL als taal

Staal biedt de leerlijnen woordenschat, taal verkennen, spreken en luisteren en schrijven aan. Uiteraard is er ook aandacht voor spelling en grammatica.

Binnen de taalmethode Staal wordt er aandacht besteed aan de schrijf-en stelvaardigheid vanaf groep 4.

In ieder thema zit een eindopdracht, dit kan een gedicht, een liedje, een artikel of recensie zijn. In de klas wordt dit ook gepresenteerd.

Fijn om te weten dat er variatie is. Dat was in mijn schooltijd wel anders, begrijpelijk maar ook helaas. Het bleef in de jaren zestig/zeventig bij een rijm of gedicht en het maken van opstellen. Vooral het maken van opstellen daar waren we echt niet zo blij mee; dan ging er een zucht door de klas….

Voor de inhoudelijkheid van doelen en verwerking verwijs ik naar de methode Staal van Malmberg. Staal is één van de taalmethodes, er zijn er legio.

Tip voor de leerkracht om schrijven weer leuk te maken:

“Iedereen kan leren schrijven” van Suzanne van Norden

Schrijfplezier en schrijfvaardigheid in het basisonderwijs

Waarom deze aandacht?

Schrijven en lezen zijn onvoorwaardelijk met elkaar verbonden.

Jet Obers