Na de zomerrapporten gonst het op veel schoolpleinen van de vragen. Ouders horen dat hun leerling ‘te langzaam leest’ of dat er een boekje mag worden gelezen dat één niveau hoger ligt dan het behaalde AVI-niveau. Maar thuis zien ze iets anders gebeuren: het leesplezier neemt af. Waar leerlingen in groep 3 vaak beginnen met enthousiasme en dagelijks samen lezen, verdwijnt dat plezier soms al binnen een schooljaar. Leerlingen willen niet meer en raken hun motivatie kwijt.

Een belangrijke oorzaak? De beperkte keuzevrijheid in de boekjes. Het ontbreken van doorlopende verhalen en het feit dat de leerkracht bepaalt in plaats van de leerling, maakt lezen eerder een verplichting dan een avontuur. Terwijl juist autonomie, competentie ervaren en samen praten over boeken dé brandstof vormen voor motivatie.

Hoe werkt het leesproces eigenlijk?

Lezen is het kraken van een code (Eskes, 2022). Je leert de letter bij de klank. Belangrijk is dat leerlingen dit veel oefenen en herhalen. Zodra ze de code (decoderen in vaktaal) doorhebben, gaan ze richting vloeiend, vlot en accuraat lezen. Tempo in het lezen is nodig, omdat een lezer maar een aantal items in het werkgeheugen kan houden. Wie een tekst te traag leest, is bezig met het decoderen van de woorden in plaats van met begrip (Eskes, 2022). Bovendien weet de lezer aan het eind niet meer wat hij aan het begin gelezen heeft.

Bij een prettig leestempo is het werkgeheugen vrij om met de inhoud van de tekst bezig te zijn. Accuraat lezen is het nauwkeurig lezen van de tekst. Wie accuraat leest, neemt de tijd om woorden en zinnen precies te lezen en te begrijpen. Dat voorkomt dat de tekst verkeerd wordt geïnterpreteerd en zorgt voor een helder en betrouwbaar beeld.

Ontwikkeling volgen

Om de ontwikkeling te volgen gebruiken we o.a. toetsen. Een voorbeeld als de tekstentoets, zoals de AVI: deze toets kijkt of leerlingen woorden in tekstverband correct en in een vlot tempo kunnen lezen. De leerkracht analyseert dus op drie punten: accuraat, vlot en vloeiend lezen.
Dan heb je ook de woordentoets, zoals de DMT (Drie-Minuten-Toets). In deze toets moet de leerling in één minuut woordrijtjes lezen. Deze rijtjes zijn opbouwend qua moeilijkheid. In deze toets kunnen de leerlingen geen context gebruiken om de woordjes goed te kunnen lezen. Je toetst tof de woorden geautomatiseerd zijn.

Groep 3

In groep 3 zijn leerlingen volop bezig met het leren lezen: letters herkennen, zoemen en daarna ontdekken ze dat ze woorden soms direct kunnen herkennen en uitspreken. Dat is een belangrijk keerpunt in het leesproces. Wanneer die overgang te lang uitblijft of niet expliciet wordt gemaakt, kan het tempo in lezen zich later pas ontwikkelen.

Vaak zien we dat leerlingen rond januari of februari, precies wanneer de AVI- en DMT-toetsen worden afgenomen, nog midden in dit proces zitten. Zodra het kwartje valt en ze doorhebben dat woorden ook direct gelezen mogen worden, versnelt het leesproces meestal vanzelf. Alleen sluit dat tempo niet altijd direct aan bij de toetsmomenten. Het kan daardoor lijken alsof leerlingen de leesontwikkeling niet bijbenen, terwijl ze inhoudelijk de woorden en teksten vaak wél aankunnen.

Analyseren

Daarom is doortoetsen en goed analyseren van de toetsen belangrijk. Bijvoorbeeld: een leerling leest in juni groep 3 AVI E3 foutloos en binnen de tijd, M4 bijna foutloos, maar net binnen de tijd en E4 met iets te veel seconden en 2 fouten. Op de DMT- toets haalt de leerling een D-score, maar leest weinig woordjes fout, ook de tijd is hier het probleem. De leerkracht komt met de conclusie dat de leerling AVI E3 heeft en zijn tempo nog niet op niveau is, dus de leerling mag M4-boekjes lezen.
Mooi resultaat, toch? Maar deze leerling kan veel meer! Hij leest immers nauwelijks fouten en wil uitdaging. Als hij alleen ‘veiligere’ boekjes mag lezen, stagneert zijn motivatie.

Hoe analyseer je dan wel?

– Tempo → leest een leerling te traag, maar wél bijna foutloos? Dan ligt het probleem bij automatisering/tempo. Het inzetten van leeskilometers en leesplezier is belangrijk om het tempo te laten groeien.
– Accuratesse (fouten) → maakt een leerling veel fouten? Dan vraagt dat om gerichte instructie op specifieke woordmoeilijkheden, ook al is het tempo misschien goed.
– Vloeiend lezen → leest een leerling haperend of juist met een mooie doorgaande lijn? Dit zegt veel over leesbeleving en motivatie.

Leesplezier bevorderen

Autonomie

Laat leerlingen zelf kiezen wát ze lezen. Dit vraagt om een actieve houding van de leerkracht. Het is belangrijk dat je op de hoogte bent dan de nieuwste boeken. Gelukkig zijn er veel podcasts of biebconsulenten die hierbij kunnen helpen. Zorg voor een gemêleerd aanbod, boeken waarvan de leerlingen de schrijver kennen, boeken met een gangbare titel, maar ook boeken die leerlingen minder snel zouden kiezen. Leer ze hoe ze met de 5-vinger-check zelf een boek mogen kiezen.

Benut het zelfstandig lezen

Observeer het leesgedrag van de leerlingen. Hiermee houd je in de gaten of de betrokkenheid en accuratesse goed blijven. Daarnaast kun je door gerichte observaties het leesgedrag sturen. Je leert de leerlingen wat ze moeten doen als ze een lastig woord tegenkomen. Je geeft directe feedback op tempo of foutjes, waardoor de leerling zichzelf kan verbeteren.

Gesprekken voeren over boeken

Leerkrachten kunnen tijdens het lezen ook fluisterend gesprekjes voeren. Het voeren van uitgebreidere boekgesprekken na het vrij lezen geeft diepgang aan het lezen en versterkt de leescultuur. De Engelse schrijver en jeugdliteratuurdeskundige Aidan Chambers (2002) introduceerde de leescirkel. De leescirkel is een praktisch model dat leerkrachten ondersteunt die werk willen maken van leesbevordering. Volgens dit model verricht een lezer voor, tijdens en na het lezen verschillende handelingen die onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden. De leerkracht speelt hierin een centrale rol als helpende volwassene en faciliteert meer diepgaande gesprekken over een boek.

Door eigen keuzes, observeren en gesprekken voelt de leerling autonomie, competentie en relatie, de motor voor intrinsieke motivatie.

Instructie en automatiseren

Om het tempo te laten groeien volg je de ondersteunend lezen-methodiek: voor-koor-door. De leerkracht leest een bladzijde voor. Vervolgens leest de groep mee in koor en daarna oefenen ze in tweetallen. Herhaal dezelfde bladzijde drie keer in de week 15 minuten en je ziet groei. Snelle lezers trekken de anderen mee en de hele groep groeit samen. Nog een voordeel: je werkt aan relatie. Je hebt gesprekken over de tekst, kunt steeds meer verdiepende vragen bespreken, leerlingen helpen elkaar en lezen wordt weer een gezamenlijke activiteit.

Om het automatiseren op te pakken geef je instructie op woordmoeilijkheden die de groep nog niet beheerst. Dit kan in kleine groepjes per niveau. Naast het lezen van teksten, lezen de leerlingen woorden die uit deze tekst zijn gehaald. Zo creëer je een betekenisvolle situatie. Koppel het automatiseren aan het spellingaanbod. De leerlingen lezen woordrijtjes met de schrijfmoeilijkheid die centraal staat. Lezen en schrijven gaan samen en dat maakt het sterk.
Geef instructie op expressie. Dit doe je door het goede voorbeeld te geven, samen een stukje te lezen en met elkaar te lezen. Hierbij let je op de juiste toon en het juiste tempo.

Kortom….

De basisbehoeften van ieder mens – autonomie, competentie en relatie – vormen de kern van motivatie (Deci & Ryan, 2000). Hou je dus niet strak vast aan de toetsuitslag, maar kijk verder naar de leerling. Analyseer de toets zoals die bedoeld is. En vooral: straf leerlingen niet door hen te beperken in hun boekkeuze. Laat ze groeien door samen te lezen, zelf te kiezen en plezier te beleven.
Neem daarbij ook de ouders mee. Leg helder uit welke toetsen waarvoor bedoeld zijn en hoe je ze analyseert, in begrijpelijke taal en zonder vakjargon. Jij werkt met hun meest waardevolle schat, samen met ouders kun je hun kind de beste kansen geven.

Bronnen:

Eskes, M. (2022). Technisch lezen in een doorlopende lijn. Uitgeverij Pica.
Van de Mortel, K., & Förrer, M. (2013). Grip op leesbegrip: Toetsen en evalueren van begrijpend luisteren en begrijpend lezen. CPS Uitgeverij.
Smits, N. (2022). Wie niet leest is gek. Uitgeverij Pica.