Op het rooster staat dagelijks spelling. Maar gebruiken we deze tijd effectief? In dit blog gaan we dieper in op taalverzorging, wat werkt in de spellingles volgens de literatuur en hoe je dat vertaalt naar de praktijk. Belangrijk daarbij is: spelling is geen doel op zich, maar een ondersteunende vaardigheid binnen het schrijfonderwijs (Korstanje & Veenstra, 2022).

Wat is spelling eigenlijk?

Spellen is het uit je hoofd goed schrijven van een woord (Cordewener & Bosman, 2024). Als speller ben je in staat om aan de spellingsafspraken de juiste spelling van woorden te koppelen. Vaak is spellen moeilijker dan lezen. De leerling koppelt auditieve informatie (klanken) aan schriftelijke vormen, op basis van spellingsregels. Anders dan bij lezen, moet het woord bij spelling uit het geheugen worden opgeroepen. De Nederlandse spelling kent veel regels én uitzonderingen. Juist daarom is expliciete instructie en veel inoefening nodig.

Categorie én strategie: een onlosmakelijke combinatie

Bij het aanleren van spelling moet niet alleen de categorie (bijv. woorden met -nk) worden genoemd, maar óók de bijbehorende strategie. De strategie helpt leerlingen de juiste regel toe te passen:

Bijvoorbeeld: Bij het woord “bank” hoort een regelstrategie: “Ik hoor een nk, dus ik schrijf nk”

Het benoemen van alleen een categorie is onvoldoende. Pas als leerlingen weten hoe ze een categorie moeten aanpakken, kunnen ze deze zelfstandig toepassen.

Het hele woord schrijven, niet een stukje

In veel methodes worden oefeningen gebruikt waarbij leerlingen kruisjes zetten of categorieën aankruisen. Dit sluit niet aan bij het doel van spelling: het woord correct uit het hoofd schrijven.

Doe daarom het volgende:
– Laat leerlingen het hele woord schrijven.
– Laat ze denken in klankgroepen.
– Gebruik het stappenplan: luisteren – denken – schrijven.
– Laat de leerkracht modelen: denk hardop, geef een voorbeeld.

Bijvoorbeeld: “Het woord is lucht. Ik hoor een korte klank, dan schrijf ik -cht. Lucht.” De leerkracht schrijft het woord pas nadat hij de denkstap heeft voorgedaan.

Vanaf groep 3 doelgericht inoefenen

In de onderbouw begint dit met het spontaan spellen, het aanbieden van letters, klanken en auditieve synthese. Spontaan spellen is het schrijven van woorden op basis van de klanken die je in de gesproken taal hoort (Gerde et al., 2012). Het gaat hier om jonge kinderen die het schrijven uitproberen en hun letterkennis hiervoor gebruiken. Dit spontaan spellen ontwikkelt zich in de onderbouw in fases. Van krabbelen tot het schrijven van hun naam en andere woorden. Omdat jonge kinderen van nature willen schrijven, ze doen de grote mensen in hun omgeving na, is het belangrijk om dit te stimuleren en hier een duidelijke visie op te hebben als school. Spontaan spellen draagt bij aan de ontwikkeling van ontluikende en beginnende geletterdheid (Odink, 2024).

Het aanbieden van letters, klanknamen en het hakken van klankzuivere woorden (auditieve analyse) doe je spelenderwijs, met een korte en heldere instructie waar veel interactie in zit. De instructie geef je in een kleine kring, zodat leerlingen zich goed kunnen concentreren en focussen. Je spreekt de letters altijd fonetisch uit, omdat de Nederlandse spelling is gebaseerd op het fonologische principe, waarin de klank als uitgangspunt wordt genomen (Cordewener en Bosman, 2024). Daarnaast is het toepassen van de letter-klankgebaren waardevol. Dit komt omdat het verband tussen de klank van een letter en de vorm van de letter anders is. Dit maakt het voor de leerlingen lastig om de relatie tussen de klank en de vorm van de letter te onthouden. Met letter-klankgebaren ondersteun je deze relatie.

Met deze sterke basis kunnen de leerlingen starten in groep 3. Vanaf groep 3 komt spelling structureel op het rooster. Start met klankzuivere woorden, bouw daarna op naar niet-klankzuivere. Cruciaal is het aanleren van het stappenplan bij elk woord, ook als het nog eenvoudige woorden zijn. Maak afspraken als: pak pas je pen als je hebt nagedacht. Zo leg je een stevig fundament.

Instructie: denken voordoen, betekenis geven

Bij effectieve spellinginstructie doet de leerkracht veel voor. Leerlingen leren via modelleren: hardop denken, de strategie benoemen, de regel uitleggen.

Geef feedback tijdens het schrijven of het dictee. Het geven van onmiddellijke feedback werkt hierbij het beste. Loop bijvoorbeeld tijdens een dictee rond door de klas en wijs aan wat er fout geschreven is: “Welk stukje klopt nog niet?” of “Welke regel hoort hierbij?” Zo breng je de leerling terug naar het denken.

Geef ook betekenis aan woorden. Woorden beklijven beter als leerlingen ze begrijpen, zeker bij meertalige leerlingen. Morfologische kennis helpt hierbij, bijvoorbeeld: “Voet-bal. Waarom schrijf je voet met een t? Omdat het van voeten komt, je maakt het langer en hoort de t.”

Een gedeelde visie als sleutel tot succes

Wat je aanbiedt in één klas, maakt pas écht verschil als de hele school dezelfde lijn volgt. Zorg voor een gezamenlijke visie op spellingonderwijs. Maak afspraken over de instructie, het inoefenen en de opbouw van groep 1 t/m 8. Gebruik bijvoorbeeld het driefasenmodel (isoleren – integreren – generaliseren) om systematisch te werken. Isoleren is het aanbieden van het nieuwe doel. Leerlingen leren de nieuwe categorie in woorden herkennen. Binnen het integreren worden niet alleen de woorden met de nieuwe categorie aangeboden, maar ook eerder geleerde categorieën en woorden. In de fases generaliseren worden de nieuwe en eerdere geleerde woorden en categorieën aangeboden in een zin. Op het moment dat leerlingen dit foutloos kunnen, dan beheersen ze de categorie.

Differentiatie, hoe dan?

Er moet zoveel mogelijk naar gestreefd worden dat de kinderen een set woorden zodanig vaak inoefenen dat ze deze allemaal goed spellen, oftewel 100% goed. Kinderen die spelling langzamer eigen maken, oefenen de spelling van de lijst woorden tot ze het 100% goed schrijven. Dit overleren is belangrijk, omdat er in één woord vaak meerdere categorieën aan bod komen en het dan belangrijk is dat de eerdere geleerde categorieën goed in je langetermijngeheugen zit. Wist je dat het merendeel van de Nederlandse woorden bestaan uit de categorieën die de leerlingen tot groep 5 leren?

Merk je in hogere groepen dat de spelling van de leerlingen nog niet goed is, dan is het belangrijk om terug te gaan naar de basis. Je gaat uitzoeken met welke categorieën de leerlingen moeite hebben. De alsnog-herhalen-aanpak (Korstanje & Veenstra, 2022) kan hier goed voor ingezet worden. Binnen deze aanpak is directe feedback erg belangrijk. Deze aanpak bestaat uit drie sessies:

Sessie 1: het herkennen van de categorie en modelen van de leerkracht. De leerlingen schrijven nog niet, maar verwoorden de categorie.

Sessie 2: de categorieën die geoefend moeten worden, worden geschreven. Eerst geeft de leerkracht een korte herhaling van sessie 1, vervolgens gaan de leerlingen schrijven. Ook de denkstappen en strategie worden benoemd in deze fase door de leerkracht.

Sessie 3: de leerling vertelt de denkstappen die gedaan moeten worden, vervolgens worden de woorden opgeschreven. Daarna geeft de leerling voorbeeldwoorden en schrijft deze op.

Sterke spellers

Je kunt sterke spellers de transfer laten maken naar het schrijven van stelopdrachten. Door deze transfer passen zij de geleerde spelling toe in tekstproducten, wat een moeilijkere vaardigheid is, omdat je dan ook moet nadenken over de tekstopbouw en -structuur. Wat ook een waardevolle opdracht is voor goede spellers is om een eigen onthoudregel te laten bedenken over een nieuwe categorie. Denk bijvoorbeeld aan de leenwoorden. Het zelf bedenken van een onthoudregel kan hen helpen om deze categorie beter te onthouden.

Zwakke spellers en meertalige leerlingen

Zwakkere spellers maken minder gebruik van de spellingregels, dit zorgt vaak voor een overbelasting van het werkgeheugen. Door het aanbieden van pre-teaching kun je deze leerlingen begeleiden. Je kunt pre-teaching aanbieden over een categorie, maar ook gericht op woordenschat. Het is dan beter om enkele categorieën te kiezen en samen aan te bieden. Je zet dan niet de categorie, maar het woord centraal. Binnen de instructie is het belangrijk dat de woorden worden gelezen en uitgesproken. De woorden worden geoefend op woord-, zin- en spontaan tekstniveau. Hierbij is aandacht voor de betekenis, herkomst en opbouw van woorden. Het is belangrijk dat de oefentijd doelgericht is en verspreid, herhaald wordt ingezet. Deze aanpak is natuurlijk ook in te zetten met de gehele groep, waarbij de woorden uit rijke teksten worden gehaald. Je koppelt dan spelling aan alle andere facetten van taal, zoals woordenschat, schrijven en lezen.

Vaak hebben zwakke spellers een tekort aan spelling bewustzijn. Dit is de primaire wil en inzet om goed te spellen (Van Koeven & Smits, 2024). Je kunt het spelling bewustzijn vergroten door de leerlingen het gevoel te geven dat ze grip krijgen op het schrijven van woorden. Dit doe je met veel goede voorbeelden en feedback op de schrijfproducten (stellen), waarbij de leerling deze moet publiceren met goede spelling. Om spelling bewustzijn te stimuleren, kun je leerlingen een stoplichtdictee laten maken. Een stoplichtdictee controleert de leerling de woorden met de volgende kleuren:

Groen = heb ik goed
Oranje = twijfel
Rood = fout

Nadat de kleurtjes zijn gegeven, kijken de leerlingen na en verbeteren indien nodig.
Zo’n aanpak helpt leerlingen niet alleen fouten te herkennen, maar ook bewust na te denken over hun spellingkeuzes, een essentieel onderdeel van betekenisvol en effectief spellingonderwijs.

Spelling is meer dan regels oefenen: het vraag om doordachte instructie, betekenisvol oefenen en een consequente lijn vanaf groep 1. Draai aan de juiste knoppen: strategie én categorie, hele woorden, denkstappen, modeling én feedback. Maak spelling betekenisvol, gestructureerd en krachtig.

Tara Quevedo Diaz- Verloo

Bronvermelding:

Van Koeven, H., & Smits, A. (2024). Rijke taal: Taaldidactiek voor het basisonderwijs. Boom.
Cordewener, K., & Bosman, A. (2024). Effectief spellingonderwijs op de basisschool. Pica.
Odink, M. (2024). Spontaan spellen: Bouw aan een stevige taalbasis bij het jonge kind. Boom.
Korstanje, A., & Veenstra, M. (2022). Spelling op z’n best: Zeven bouwstenen voor effectief spellingonderwijs. CPS.