Ondersteunend tekenen om taal te verduidelijken

Gebruik van beelden in het onderwijs levert belangrijke leervoordelen op voor de leerlingen (Clark & Lyons, 2004). Bovendien onthouden mensen makkelijker iets wat ze zien dan horen. Woord + beeld versterken elkaar! (‘Dual coding’ theorie van Paivio, 1971) Wil je dat de lesstof beklijft? Zorg dan dat je taal visueel kan ondersteunen tijdens dat je spreekt. En dat kan op een manier die iedereen, letterlijk, in handen heeft.

Ons onderwijs bestaat vooral uit taal. Best ingewikkeld om alles wat de leerkracht vertelt te begrijpen, onthouden en toe te passen wanneer taal een uitdaging voor je vormt.
Steeds meer leerkrachten/(gym)docenten, orthopedagogen, maatschappelijk werkers, intern begeleiders, onderwijsassistenten, logopedisten, pedagogisch medewerkers, NT2-docenten, remedial teachers, ambulant begeleiders, kortom: onderwijsprofessionals zoeken naar een manier waarop de taal in het onderwijs of in behandelingen verduidelijkt kan worden. Een manier waarop de lesstof beter begrepen wordt. Een manier die ervoor zorgt dat kinderen, jongeren en volwassenen zich beter kunnen uiten. Een tool die bijdraagt aan het je gehoord, gezien en begrepen laten voelen. Dat bereik je met de tool: Ondersteunend tekenen.

Ondersteunend tekenen

Ondersteunend tekenen is tijdens het praten de kern van het verhaal meetekenen en hieronder de kernwoorden opschrijven. De bedoeling is functionele tekeningetjes te maken. Het geheim zit hem in het durven doen! En je hoeft hiervoor (juist) geen tekentalent te zijn.

Door het gebruik van simpele tekeningen in combinatie met woorden, wordt de talige boodschap direct visueel gemaakt en vertraagt aangeboden, waardoor de vertelling begrijpelijker wordt.

Oorsprong

De tool TOSinc. Ondersteunend tekenen (bij TOS) is ontwikkeld door Pien van der Most. Eigenaresse van TOSinc. Ondersteunend tekenen (bij TOS). De tool is ontstaan om leerlingen met een taalontwikkelingsstoornis (TOS) te helpen bij het uiten en begrijpen van de taal. Maar het helpt juist ook al die andere leerlingen zonder TOS om taal makkelijker te kunnen uiten, volgen, onthouden en verwerken (P. van der Most, 2023).

Als leerkracht maak je dagelijks gebruik van visuele ondersteuning, een onderdeel van totale communicatie (het bewust inzetten van diverse communicatiemiddelen). Meestal wordt gedacht aan: concreet materiaal, verwijzers, stappenplannen, pictogrammen, foto’s en filmpjes. En deze statische manieren zijn echt helemaal top!

Echter wanneer de leerling zich niet direct kan identificeren met bijvoorbeeld een pictogram of een extra stap nodig heeft bij een stappenplan is er net iets meer nodig. Met ondersteunend tekenen ga je (net als met ondersteunende gebaren) een dynamisch proces in met de leerling. Tijdens communicatie of bij te leren lesstof teken je direct mee en wordt de leerling mee op reis genomen tijdens de uitleg. Ook kan deze tijdens dit proces zelf nog informatie aanvullen of juist weglaten. En naderhand is de tekening, die we als trainers van TOSinc. ‘de spiekbrief’ noemen, weer nuttig om op terug te kijken. Zo kan de leerling later weer makkelijker bij de taal komen. Een universele tool om taal te verduidelijken.

Hoe dan?

TOSinc. staat voor: Tekenen Ondersteunend bij Spraaktaal inclusief. Met mijn bedrijf ‘visualiseeringe’ ben ik aangesloten bij TOSinc. en verzorg, als één van de trainers, scholingen voor onderwijsprofessionals in Nederland en België. Zowel voor het PO, VO, SO als SBO. In een Basisworkshop Ondersteunend tekenen (bij TOS), leert de onderwijsprofessional hoe je ondersteunend tekenen in kan zetten in de lessen of behandeling aan leerlingen vanaf 3 t/m 18+ jaar. Het gaat hier dus om het maken van eenvoudige tekeningetjes tijdens het praten en hier ook kernwoorden bij zetten. De kracht zit hem in informatie op twee manieren tegelijk aanbieden, middels woord én beeld. Uit onderzoek blijkt ook dat dit ervoor zorgt dat de stof beter blijft hangen. De informatie wordt dubbel opgeslagen in het langetermijngeheugen (Paivio, 1971). Ook wel dubbel coderen genoemd.
Door tijdens de Basisworkshop samen actief aan de slag te gaan met verschillende onderwerpen, kunnen onderwijsprofessionals direct de volgende werkdag de tool TOSinc. Ondersteunend tekenen (bij TOS) toepassen in het werkveld. Onderwerpen als: emotietaal, auditieve verwerking, executieve functies, auditief werkgeheugen, woordenschat, zinsproductie en meer komen aan bod. Vooral de input vanuit de onderwijsprofessional zelf en de doelgroep waarmee ze werken speelt hierbij een belangrijke rol.

Voor wie?

Voor leerlingen met een TOS heeft visualiseren een positief effect op het begrijpen van de taal. Door te visualiseren (zichtbaar maken) middels ondersteunend tekenen kun je ervoor zorgen dat informatie minder vluchtig is en daardoor makkelijker te begrijpen. Want let op: ‘Taal vervliegt zodra deze is uitgesproken’ (A. Deij, 2019).

Leerlingen met TOS pakken namelijk een grote hoeveelheid auditief aangeboden informatie niet op, door een trage informatieverwerking of door veel ruis op de achtergrond. Hierdoor kunnen ze een deel van de informatie missen (Sanders, 2023). Visuele ondersteuning geeft deze leerlingen directe houvast. Denk ook aan leerlingen met een zwak auditief werkgeheugen. Leer, door deze dynamische vorm van dubbel coderen in te zetten, het werkgeheugen te ontlasten door ook gebruik te maken van het visuele kanaal.

Echter hebben veel meer leerlingen baat bij ondersteunend tekenen. Denk aan het belang van taal zichtbaar maken bij o.a. autisme, dyslexie, NT2, AD(H)D, dysfasie, slechthorendheid, doof, CMB, selectief mutisme, hoogbegaafdheid, een taalachterstand. Of gewoonweg ondersteunend tekenen ter verduidelijking, omdat beelden nu eenmaal beter onthouden worden dan alleen woorden (Picture Superiority Effect). Zo draagt ondersteunend tekenen bij aan een meer inclusieve samenleving.

Voordelen en voorbeelden

Het gebruik van visuele ondersteuning in de klas biedt verschillende voordelen. Zo kan visuele ondersteuning o.a. leiden tot verbeterd taakgedrag, een toename van positief gedrag en groeiende onafhankelijkheid (Rutherford, et al. 2019). Wanneer je iets tekent wat je later moet leren, helpt dit proces ook bij het vastleggen van de leerstof in je geheugen en zorgt ervoor dat die kennis later eenvoudiger kan worden opgehaald (M. A. Fernandes et al, 2018).

Zo legt in dit voorbeeld leerling F., uit groep 7, aan leerling H. uit hoe klonen werkt naar aanleiding van een les uit het boek. Ze pakte een pen en begon te tekenen tijdens haar vertelling. De andere leerling werd meegenomen in haar verhaal. Gelijk was daar de focus op de pen en het dynamische proces. Wat zou er nu op papier komen? Wat vertelt ze erbij? Leerling H. kon gelijk vragen stellen en aanvullen. Toen leerling F. klaar was met haar verhaal en de tekening, was de ontstane spiekbrief voor leerling H. een fijne houvast om hetgeen leerling F. zojuist had uitgelegd in haar eigen woorden weer na te kunnen vertellen. Goud op het moment zelf, maar ook daarna. Want op een later moment kan de spiekbrief er weer bij gepakt worden en is het makkelijker om de taal die daarbij hoort op te roepen.

Een groot voordeel van het gebruik van ondersteunend tekenen is dat het zeer behulpzaam is bij het ondersteunen van taalgebruik. Kinderen krijgen met behulp van visuele ondersteuning vat op abstracte concepten zoals het passeren van tijd, op de volgorde van gebeurtenissen en op abstracte sociale begrippen zoals emoties (A. de Bildt, I. Servatius-Oosterling, M. de Jonge, 2021).

In dit voorbeeld is tijdens de uitleg meegetekend met het voor-koor-door-principe. De volgorde van hoe dit principe aangepakt wordt is met de leerlingen zichtbaar gemaakt. De leerlingen begrijpen beter wat er van ze verwacht wordt en kunnen ook nog eens ‘spieken’ wanneer ze dit toch even vergeten zijn. De leerkracht hoeft in het vervolg alleen maar te verwijzen naar de spiekbrief om het geleerde weer onder de aandacht te brengen.

Wat ik vaak zeg tijdens de scholing aan onderwijsprofessionals is ‘Less is more’. Zo werkt de tool echt het beste. En het hoeft vooral niet mooi te zijn wat op papier komt. Als het maar duidelijk is. De naïeve tekenstijl doet niets af aan de duidelijke boodschap. De boodschap wordt eerder versterkt door de krachtige weergave (O. Caviglioli, 2021).

Tot slot

Natuurlijk vertel ik graag meer over hoe je ondersteunend tekenen in kan zetten. Maar het mooiste is om dit ook direct te kunnen laten zien. Bekijk daarom onderstaand filmpje en de websites onderaan dit artikel. Wil je meer weten of heb je vragen? Neem gerust contact op!

www.visualiseeringe.nl