Het stimuleren van vitaliteit in het onderwijs

Tijdens mijn afstudeerstage in 2023 gaf 92% van de kinderen in groep 8 aan dat hun hoofd vol tot extreem vol zit en dat ze veel drukte ervaren. (enquete groep 8, maart 2023) De kinderen vertelden dat ze een constante stroom aan gedachten hebben en tijdens een schooldag bijna nooit rust ervaren. In mijn huidige groep 6 geeft 80% van de kinderen aan dat ze regelmatig moeite hebben met in slaap vallen door veel gedachten in hun hoofd. In deze blog gaan we dieper in op vitaliteit in het onderwijs.

Vitaliteit van kinderen

Dit intrigeerde mij en leidde ertoe dat ik begonnen ben met het observeren van het welzijn van kinderen in het onderwijs. Naast de drukte in hun hoofd neem ik waar dat kinderen minder buiten zijn, ‘s ochtends vaak vermoeid de klas binnenkomen, aangeven spanning te hebben in hun lichaam, snel afgeleid zijn, lastig kunnen focussen en met grote vragen en thema’s rondlopen. In het gesprek dat ik hierover met de kinderen voer, bevestigen zij wat ik waarneem. De kinderen in groep 6 en groep 8 geven aan regelmatig stress te ervaren, veel gedachtes te hebben in hun hoofd en overprikkeld te zijn.

Waarnemingen en reflecties van docenten

Daarnaast merk ik ook dat andere docenten noemenswaardige waarnemingen doen op het welzijnsgebied van kinderen. Toen ik in gesprek ging met docenten op een vrijeschool in Zweden gaven de verschillende docenten aan dat kinderen een kortere focus hebben en met grotere vragen rondlopen dan voorheen. Als je kijkt naar de kinderen van nu, dan is er een ontwikkeling gaande ten opzichte van de kinderen van een aantal jaar geleden. Kathy Macfarlane, die al meer dan 30 jaar kleuterspecialist is in Zuid-Afrika, geeft aan dat kinderen deze dagen wakkerder zijn, ze op jongere leeftijd al ouder gedrag vertonen, minder fantasie hebben en minder goed vrij kunnen spelen. (Kathy Macfarlane, lezing: toward compassion and creativity, wereld lerarenconferentie Dornach, 12 april 2023).

Daarnaast merkt ook Erika Andersson, 3e klas docente op vrijeschool Hagaskolan in Zweden, in haar klas dat haar kinderen weinig energie hebben en zich lusteloos voelen. Ze denkt dat dit komt doordat de kinderen momenteel ook slechter slapen. (E. Andersson, persoonlijke communicatie, 14 maart 2023) In groep 8 hing het lage energielevel en de vermoeidheid zeker voor een deel samen met slecht slapen. Toen ik namelijk een enquête afnam gaf slechts 40% van de klas aan meestal goed te slapen. (Klücken, 2023).

Vitaliteit van docenten

Daarnaast heb ik waargenomen dat docenten momenteel ook lang niet altijd lekker in hun vel zitten. Ik heb de afgelopen jaren gezien dat er stress bij collega’s aanwezig is, er weinig ontspannen wordt, er weinig verbinding is tussen collega’s, er heel veel wordt stilgezeten en veel docenten vermoeid rondlopen. “Meer dan 20% van de leerkrachten heeft te maken met burn-out klachten”, blijkt uit onderzoek van CBS en TNO. (Roberto, 2022). Bovendien heb ik waargenomen dat hoge werkdruk, structureel overwerken, administratieve zaken en een lerarentekort bijdragen aan de uitval van docenten. Volgens Andersson komen de burn-out klachten voornamelijk door: ouders, tijdsdruk, het lerarentekort, veel papierwerk en volle dagen. Docenten lijken op het gebied van welzijn en vitaliteit lang niet altijd het goede voorbeeld te geven aan de kinderen. Dit speelt er, terwijl wij als docenten juist vitaliteit moeten voorleven.

Het stimuleren van vitaliteit in het onderwijs

Deze waarnemingen laten mij niet meer los en ik heb besloten dat ik mij wil inzetten voor het bevorderen van het welzijn van kinderen. Naar mijn mening zijn scholen ervoor om levensvaardigheden over te brengen op de kinderen. En om kinderen samen te brengen en van elkaar te laten leren. Mijn beeld van de toekomst van het onderwijs is dat we doorgroeien naar gezond makend en vitaal onderwijs. En dat is voor mij en mijn collega-starters in het onderwijs een ware uitdaging tot levenskunst. Als je nu goed naar leerkrachten, ondersteunend personeel, ouders en kinderen luistert weet je dat er iets zal moeten veranderen. Nu ik zo kijk naar al deze dingen die spelen, dan is het voor mij heel duidelijk dat we in het onderwijs hierin een taak hebben. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat kinderen weer lekker in hun vel zitten en dat ook kunnen blijven?

Onderzoek 

Met dit thema en deze vraag loop ik al langer rond. Tijdens mijn minor Antroposofie in 2020 deed ik namelijk een onderzoek naar verbinding in het onderwijs en interviewde ik verschillende schooldirecteuren, de Rector Magnificus van de Universiteit Leiden, studenten en docenten. Uit deze gesprekken kwam een aantal zaken duidelijk naar voren. Iedereen mist in het onderwijs een vorm van: verbinding met zichzelf, bewustzijn, zelfontwikkeling, rust, ruimte en voorbereiding op hetgeen waarmee je te maken krijgt in het verdere verloop van je leven.

Deze thema’s en vraagstukken kwam ik, zoals hierboven wordt geschetst, in het onderwijs de jaren erna alleen nog maar meer tegen. De onvrede en de vragen die het huidige onderwijssysteem bij ons oproept leiden naar mijn mening allemaal terug naar de behoefte aan vitaliteit. “Vitaliteit is de gesteldheid van een individu die leidt tot energie om te leven.” (Wat is vitaliteit en waarom is het belangrijk?, 2022) Ik stelde daarom mijzelf de vraag: Hoe kan ik dit als startende leerkracht verbeteren, voor zowel mijzelf als docent, als voor de kinderen? Hoe kunnen we ons weer vitaal voelen in plaats van uit balans? Ik heb besloten dit verder te onderzoeken.

Wat is vitaliteit?

We leven in een tijd waarin we opnieuw de balans terug moeten vinden door onze focus te leggen op onszelf vitaal houden. Hiervoor is het belangrijk om eerst te onderzoeken wat vitaliteit precies inhoudt. Hiervoor heb ik literatuur onderzocht en aan veel verschillende mensen gevraagd wat zij verstaan onder het begrip “vitaliteit”. Allereerst zal ik ingaan op hoe vitaliteit door verschillende mensen omschreven wordt.

Vitaliteit omschreven door mensen

Om erachter te komen wat vitaliteit voor mensen inhoudt, heb ik de vraag gesteld: Wat betekent vitaliteit voor jou? Zo gaf Wanda Kasbergen, oud-bestuurder van Stichting Pallas, aan dat vitaliteit voor haar betekent dat je een goede balans hebt in je leven en dat je je sterk genoeg voelt om het leven te leven. (W. Kasbergen, persoonlijke communicatie, 6 april 2023).

Voor Daniel Mulder, docent op de vrijeschool in Almere. (D. Mulder, persoonlijke communicatie 15 februari 2023), betekent vitaliteit in de breedste zin van het woord dat hij lekker in zijn vel zit en dat hij de ruimte heeft om te bewegen. Hiermee bedoelt hij dat hij ruimte ervaart voor zowel innerlijke- als uiterlijke beweging. “Het hangt voor mij samen met innerlijk te blijven groeien en geïnspireerd te worden.” Daarnaast geeft hij aan dat goede slaap, beweging en rust creëren in je hoofd essentiële elementen zijn om daarna weer met nieuwe energie de dingen aan te kunnen gaan.

Rust en ontspanning

Volgens Nancy Tesselaar, lifestylecoach en kindervoedingscoach, is vitaliteit voor haar: “rust in mijn hoofd, eten, drinken, ontspanning, beweging en sociale contacten.” (N. Tesselaar, persoonlijke communicatie, 10 februari 2023) Door aandacht te besteden aan deze elementen probeert ze ervoor te zorgen dat ze vitaal blijft. Vitaliteit gaat voor haar over dat je lekker in je vel zit.

Voor Jaap van de Weg, antroposofische arts voor psychosomatiek en ontwikkelingsvragen, hangt vitaliteit samen met de dingen doen waarvan je als mens oplaadt. “Positief ingezette energie geeft je weer leven”, zegt hij. Hij vertelt dat je namelijk, ondanks dat je zo moe kan zijn, je alsnog iets kan doen (zoals muziek maken) waardoor je weer nieuwe positieve energie krijgt. De energie die je er dan in hebt gestopt, krijg je er gewoon getransformeerd weer uit. Je levensstroom komt op dat moment volgens van de Weg weer volop in beweging en geeft weer kracht om vitaal verder te leven. (J. van de Weg, persoonlijke communicatie 27 januari 2023)

Reflectie op vitaliteit

Voor nu wil ik deze blog afluisten met drie vragen die je voor jezelf mag beantwoorden:

Wat betekent vitaliteit voor jou? Wanneer voel jij je vitaal?
En wat heb je er voor nodig om je vitaal te voelen?

Het belang van vitaliteit in het onderwijs

In deze blog heb ik een inleidend beeld geschetst over het thema vitaliteit in het onderwijs. Je vitaal voelen, oftewel lekker in je vel zitten, is naar mijn mening een voorwaarde om tot leren te komen en je te kunnen ontwikkelen. Laten we hier dan ook meer aandacht aan besteden met elkaar. We moeten als leraar, en als mens, op zoek naar onze eigen balans en zorgen dat we vitaal blijven in een tijd waarin dat niet zo vanzelfsprekend is. We moeten handvatten bieden aan kinderen om veerkrachtig in het leven te kunnen staan. Misschien moeten we hiervoor wel het vak “levenskunst” geven, of we moeten de vitaliteitsthema’s integreren in de lessen die we al geven. Als docent leven we dit voor. Als wij zelf vitaal zijn en lekker in ons vel zitten, dan kunnen wij hiermee de kinderen ook helpen en dit bij hen stimuleren.

Op deze inleidende blog wil ik voortbouwen. Ik wil graag nog schrijven over wat de literaire betekenis is van vitaliteit, wat de voorwaardes zijn om vitaliteit te stimuleren in het onderwijs, hoe het momenteel gesteld is met de vitaliteit van kinderen en docenten aan de hand van de 7 pijlers van vitaliteit en hoe we concreet vitaliteit door middel van pedagogisch-didactische middelen kunnen bevorderen. Uiteindelijk wil ik hiermee praktische handvatten delen waarmee we direct aan de slag kunnen gaan en we samen een vitale en veerkrachtige generatie kunnen opleiden.

Anne Klücken

Bronnenlijst:

Roberto. (2022, 18 juli). 5 oorzaken voor burn-out in het onderwijs. Conciencia Coaching. https://conciencia-coaching.nl/onderwijs/5-oorzaken-burn-out-onderwijs/
Wat is vitaliteit en waarom is het belangrijk? (2022, 12 juli). Hollandfit.https://hollandfit.nl/wat-is-vitaliteit-en-waarom-is-het-belangrijk/
Klücken, A. (2023). Vitaliteit in het onderwijs.
[ongepubliceerde scriptie] Hogeschool Leiden.