“Je bent niet alleen op de wereld!”

Hoe vaak heb jij als leerkracht deze zin gebruikt? Waarschijnlijk vaker dan je zou willen. Vaak in een moment van frustratie, met als doel een leerling te laten inzien dat hij of zij rekening moet houden met anderen. En, werkte het? Werd de leerling ‘wakker geschud’ en veranderde zijn houding? Waarschijnlijk niet. Wat je hiermee eigenlijk van kinderen vraagt, is dat ze begrijpen hoe ze zich verhouden tot de wereld om hen heen. Daarvoor is een complex pakket aan vaardigheden nodig en die vaardigheden moeten kinderen eerst leren. Dit aanleren vergt tijd en oefening. Hier wordt op veel scholen aandacht besteed onder de noemer sociaal-emotioneel leren (SEL). In deze blog lees je wat SEL precies inhoudt en waarom het belangrijk is. Ook krijg je praktische tips voor het inzetten van SEL in de klas. En dat wil je, want van sociaal-emotionele vaardigheden hebben kinderen een leven lang plezier!

Wat is sociaal-emotioneel leren?

Sociaal-emotioneel leren (SEL) draait om de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen. Het SLO beschrijft dit als “het dynamische proces waarmee kinderen en jongeren fundamentele levensvaardigheden verwerven voor het ontwikkelen van een persoonlijke identiteit, het opbouwen van relaties met anderen en het hanteren van verwachtingen van hun omgeving”. Deze definitie vat goed samen wat het doel van SEL is, namelijk: leren hoe je als individu functioneert in relatie tot jezelf, anderen en je omgeving.

Waarom is SEL belangrijk?

Kinderen groeien op in een complexe wereld, vol prikkels en uitdagingen. Ze komen dagelijks in aanraking met anderen en dus ook met andere persoonlijkheden, perspectieven en verwachtingen. Om daar goed mee om te kunnen gaan, hebben kinderen handvatten nodig. SEL biedt deze handvatten. Door SEL te integreren in het onderwijs, krijgen kinderen de kans om belangrijke vaardigheden zoals zelfregulatie, empathie en verantwoordelijkheidsgevoel te ontwikkelen. Als kinderen deze vaardigheden onder de knie krijgen, levert dat veel op. Onderzoek toont aan dat leerlingen met goed ontwikkelde sociaal-emotionele vaardigheden vaak betere academische prestaties leveren, minder gedragsproblemen vertonen en optimistischer zijn (Taylor et al, 2017). Als leerkracht kan je een dit proces van dichtbij meemaken en begeleiden.

Vijf kerncompetenties

Hoe zorg je ervoor dat jouw leerlingen deze belangrijke sociaal-emotionele vaardigheden onder de knie krijgen? Daar hoef je gelukkig niet zelf het wiel voor uit te vinden. Er zijn allerlei SEL-methodes in omloop, denk bijvoorbeeld aan De Vreedzame School en Kwink. Methodes voor SEL zijn er in allerlei soorten en maten, maar de basisprincipes zijn hetzelfde: vijf kerncompetenties die gaan over jezelf, de ander en de groep als geheel.

Besef van jezelf en zelfmanagement

Besef van jezelf draait om het herkennen en benoemen van emoties. Kinderen leren welke emoties er zijn, hoe deze voelen in hun lichaam en welke gedachtes daarbij kunnen horen. Daarnaast ontdekken kinderen hun eigen talenten en kwaliteiten. Ze leren wat hen uniek maakt en waar hun kracht ligt. Als kinderen zichzelf goed kennen en begrijpen, kunnen ze op zichzelf vertrouwen. Oftewel: ze ontwikkelen een gezonde dosis zelfvertrouwen en een positief zelfbeeld.
Zelfmanagement houdt in dat je je eigen gedrag en reacties onder controle hebt. Kinderen leren dat ze zelf ‘aan het roer staan’. Zo weten ze bijvoorbeeld hoe ze om kunnen gaan met heftige gevoelens en stress, maar ook hoe ze geconcentreerd kunnen werken. Andere zelfmanagement-skills zijn doelen stellen, plannen en reflecteren.

Besef van de ander en relaties met anderen

Op school zijn kinderen de hele dag omringd door anderen. Dit is dus een heel geschikte plek om te oefenen met vaardigheden die gaan over de omgang met anderen. Besef van de ander draait om het ontwikkelen van empathie. Kinderen leren emoties bij anderen te herkennen en te begrijpen. Ook leren ze hoe hun eigen gedrag door anderen wordt ervaren.
Relatievaardigheden helpen kinderen bij het aangaan en onderhouden van relaties. Dit kunnen vriendschappen zijn, maar ook samenwerkingen in de klas. Effectief communiceren, conflicten oplossen en kunnen bijdragen aan een positieve groepssfeer staan hierbij centraal. Ook omgaan met verschillende perspectieven en meningen komt aan bod.

Keuzes kunnen maken

Keuzes maken gebeurt de hele dag door. Kinderen leren dat hun keuzes gevolgen hebben – voor henzelf en voor anderen. SEL helpt kinderen om zich bewust te worden van de impact van hun keuzes. Door kinderen aan te spreken op hun verantwoordelijkheidsgevoel, help je ze om keuzes te maken die bijdragen aan een positief groepsklimaat. Als leerkracht begeleid je dit proces en help je kinderen bij het maken van weloverwogen keuzes.

SEL: de moeite waard

Sociaal-emotioneel leren is veel meer dan een extra lesje op je rooster. Het vormt de basis voor hoe kinderen zich ontwikkelen als individu en in relatie tot de wereld om hen heen. Door SEL te integreren in het onderwijs, geef je leerlingen de tools om op een constructieve en empathische manier deel te nemen aan de maatschappij. Belangrijk in een tijd als deze, waarin burgerschapsvaardigheden steeds meer in de spotlight staan. Investeren in SEL betekent investeren in kinderen die veerkrachtig, sociaal vaardig en emotioneel sterk zijn. De moeite waard dus!

Praktische tips

1. Integreer SEL in al je lessen: zie SEL niet als een afzonderlijk vak, maar als een mindset. De hele dag door doen zich situaties voor waarin jij je leerlingen de kans kunt geven om te oefenen met sociaal-emotionele vaardigheden.
2. Check-in: maak een emotie-check-in onderdeel van de vaste routines in de klas. Dit doe je bijvoorbeeld met een emotie-thermometer, waar de kinderen bij binnenkomst een wasknijper met hun naam ophangen. Als hun emotie verandert, verplaatsen ze hun wasknijper. Zo’n check-in moment helpt leerlingen stil te staan bij hun emoties en die van anderen. Online zijn er veel inspirerende variaties te vinden, dus kijk vooral wat past bij jou en bij je klas.
3. Coöperatieve werkvormen: gebruik werkvormen waarin leerlingen moeten samenwerken en overleggen. Zorg dat je als leerkracht een duidelijke structuur met gedragsverwachtingen hanteert, zodat de leerlingen dit op een constructieve manier doen. Zorg dat er ook ruimte is om fouten te maken. Conflict is niet erg en hoort erbij, hier kunnen kinderen met jouw hulp juist veel van leren!
4. Stappenplan of conflictkaart: maak, eventueel samen met de kinderen, een stappenplan voor het omgaan met conflicten en ruzies. Bespreek in het begin conflictsituaties klassikaal aan de hand van het stappenplan. Na een paar voorbeelden, leg je de verantwoordelijkheid bij de kinderen zelf om conflicten en ruzies op een constructieve manier op te lossen.
5. Complimentenrondes: laat kinderen elkaars kwaliteiten en talenten benoemen. Maak hier een gewoonte van, bijvoorbeeld door het op een vast tijdstip te plannen. Leer de kinderen complimenten te geven over eigenschappen, in plaats van uiterlijke kenmerken.
6. Reflectiemomenten: laat kinderen reflecteren op hun keuzes en gedrag. Laat ze bijvoorbeeld nadenken over vragen zoals: “Wat deed ik nu in situatie X en wat zou ik de volgende keer anders doen?” en “Waar ben ik trots op?”

Leestips

Artikelen van gedragsdeskundige Kees van Overveld (www.keesvanoverveld.nl)
Handreiking “Preventief werken aan sociaal-emotionele ontwikkeling en welbevinden” van het Trimbos Instituut (te downloaden van https://www.trimbos.nl/aanbod/webwinkel/af1921-preventief-werken-aan-sociaal-emotionele-ontwikkeling-en-welbevinden/)

Bronnen

Taylor, R. D., Durlak, J. A., Oberle, E. & Weissberg, P. A. (2017). Promoting Positive Youth Development Through School-Based Social and Emotional Learning Interventions: A Meta-Analysis of Follow-Up Effects. Child Develepment, volume 88(4), 1156-1171.