Hoogbegaafden altijd hoogvliegers?

In het onderwijs gaat er veel tijd en energie zitten in begeleiding van leerlingen die meer moeite hebben om mee te kunnen in het cognitieve leerproces. Daardoor vallen de meer- en hoogbegaafden nogal eens buiten de boot. Er wordt al gauw vanuit gegaan dat zij het zelf wel kunnen klaren. Dat kan vaak zo zijn met betrekking tot het cognitieve leerproces, maar op sociaal-emotioneel gebied is er ook voor deze groep leerlingen meer te bereiken.

Als we het hebben over meer- en hoogbegaafde kinderen, heerst er al gauw het beeld dat dit leerlingen zijn die hoge resultaten behalen. Dat is echter lang niet altijd het geval. Daar gaat het dus vaak al mis, want om tegemoet te komen aan de onderwijsbehoeften van deze leerlingen, zul je eerst moeten weten wat hoogbegaafdheid is. (Mönks & Ypenburg, 2011)

Kennis van de definitie van hoogbegaafdheid en de verschillende profielen daarvan is bovendien voorwaardelijk om deze leerlingen überhaupt te kunnen herkennen. Dit artikel vertelt jou meer over wat hoogbegaafdheid nu precies is en wat dit betekent voor jouw leerkrachthandelen.

Normaalverdeling van intelligentie

Volgens de normaalverdeling van intelligentie scoort 16% van de Nederlandse bevolking hoger dan het ‘normale’ IQ bereik wat tussen 85 en 115 ligt. Van deze 16% is ongeveer 13,6% (IQ 115-130) begaafd en 2,3% hoogbegaafd (IQ 130-145). Als we er vanuit gaan dat scholen een weerspiegeling zijn van de maatschappij, wil dit dus zeggen dat (gemiddeld genomen) 2,3% van de leerlingen op school hoogbegaafd is en maar liefst 16% van de leerlingen op school ‘begaafd’ genoemd mag worden. (SLO, Modellen begaafdheid, 2024) 

We gebruiken de term ‘meerbegaafd’ als er sprake is van een IQ tussen de 120 en 130. De term ‘hoogbegaafd’ wordt gebruikt wanneer er sprake is van een IQ boven de 130. 

Er is ook nog een categorie bestaande uit ‘uitzonderlijk hoogbegaafden’ die over een IQ hoger dan 145 beschikken.

Wat is hoogbegaafdheid?

Hoogbegaafdheid bestaat, in tegenstelling tot wat veel mensen denken, uit meer dan cognitieve intelligentie en het neerzetten van uitmuntende prestaties. “Hoogbegaafdheid betekent een hoger niveau van bewustzijn, grotere sensitiviteit, een groter vermogen tot begrijpen van waarnemingen en het omzetten daarvan naar intellectuele en emotionele ervaringen.” (Hamsikova & Luider-Veenstra, 2018)

De opvatting dat hoogbegaafdheid meer is dan alleen intelligentie, wordt gedeeld door verschillende modellen die onderschrijven dat er sprake moet zijn van de aanwezigheid van bepaalde persoons- en soms ook omgevingskenmerken. 

Kenmerken van hoogbegaafdheid

Wat we in elk geval kunnen stellen, is dat hoogbegaafde kinderen over een ontzettend snel denkvermogen beschikken. Ze denken zeer abstract, hebben een goed geheugen en bekijken zichzelf en de wereld op een andere manier. Ze zijn creatief en beschikken over bovengemiddelde intellectuele vaardigheden. Daarnaast blijkt uit onderzoek dat hoogbegaafde kinderen vaak ook intens en hooggevoelig zijn en dat zij zich asynchroon ontwikkelen (Hamsikova & Luider-Veenstra, 2018). Met asynchrone ontwikkeling bedoelen we dat hoogbegaafden zich op bepaalde gebieden zeer snel ontwikkelen, terwijl deze ontwikkeling op andere gebieden mogelijk achterblijft. Een voorbeeld: een kind kan er op cognitief gebied aan toe zijn om naar groep 3 te gaan, maar op motorisch gebied nog niet. 

Psycholoog Jacob Luning Prak was er in 1936 al van overtuigd dat het onzin is dat iedereen op dezelfde leeftijd dezelfde dingen moet leren. Leerlingen die vooruit lopen op de lesstof worden in feite gedwongen om een stap terug te zetten in hun ontwikkeling op het moment dat zij mee moeten doen met de rest van de klas. Hij drukt dit verschijnsel uit in de term ‘Zotheid van het kalenderdogma’ (Luning Prak, 1936). Een stap achteruit zetten in je ontwikkeling geeft een gevoel van frustratie.

Te eenvoudige leerstof heeft dus een grote invloed op het sociaal-emotioneel welbevinden van deze leerlingen. Het zou dan ook veel beter zijn als er lesstof wordt aangeboden waar de leerlingen aan toe zijn en ze vanuit dat niveau werk aan te bieden. Vergelijk het met de zogenaamde ‘Zone van naaste ontwikkeling’ van de welbekende pedagoog Vygotsky (1978). Hamsikova en Luider-Veenstra (2018) drukken de zotheid van het kalenderdogma uit in het verschil tussen de begrippen ‘leeftijd’ en ‘lijftijd’. Met leeftijd wordt de cognitieve ontwikkeling van een kind bedoeld en lijftijd is uit te drukken in de jaren vanaf de geboorte. 

Profielen van hoogbegaafdheid

Nu we weten wat hoogbegaafdheid is en dat persoonskenmerken en omgevingsfactoren er mee samenhangen, is het tijd om te kijken naar de verschillende manieren waarop begaafdheid tot uiting kan komen. Betts & Neihart hebben op grond van jarenlange ervaring zes profielen van begaafde leerlingen opgesteld. De zes profielen staan hieronder in een notendop uitgewerkt (SLO, 2015). Vanzelfsprekend bestaat er geen enkele leerling die precies binnen één van deze profielen te plaatsen is. Desalniettemin is het wel van belang om de profielen te bespreken, omdat het herkennen van deze verschillende verschijningsvormen essentieel is om een leerling goed te kunnen begeleiden (Haenen & Mol Lous, 2014).

Zelfsturend autonoom: Deze leerling weet wat hij kan en laat het zien. De leerling is in balans met zichzelf en met de omgeving. Hij heeft wel behoefte aan stimulans en ondersteuning.

Aangepast succesvol: Deze leerling levert prestaties, maar presteert wel onder de maat ten opzichte van zichzelf. De leerling is perfectionistisch ingesteld. Hij probeert aan de verwachtingen van anderen te voldoen. Het risico bestaat dan ook dat deze leerling faalangst ontwikkelt of onderduikend gedrag zal vertonen.

Onderduikend: Deze leerling wil absoluut niet opvallen en past zich teveel aan. De leerling is onzeker. Sociale acceptatie vindt deze leerling belangrijker dan het behalen van prestaties. Het risico bestaat dat de leerling zich steeds verder terugtrekt en uiteindelijk uitvalt in het onderwijs. 

Uitdagend creatief: Deze leerling beschikt over een creatief probleemoplossend vermogen en komt met originele ideeën. De leerling is kritisch ingesteld. Als de leerling onvoldoende wordt uitgedaagd kan de leerling ongewenst gedrag gaan vertonen.

Dubbel bijzonder: Deze leerling is begaafd, maar heeft daarnaast ook te maken met leer- en/of gedragsproblemen. Het risico bestaat dat de leerling alleen bij de problematiek wordt ondersteund en niet op het gebied van hoogbegaafdheid. De leerling wordt gezien als een ‘gemiddelde leerling’ en de prestaties zijn wisselend. 

Risicoleerling: Deze leerling is zeer gevoelig en heeft een negatief zelfbeeld. De leerling is niet gemotiveerd voor schoolse taken. Thuis laat de leerling negatief gedrag zien. Alleen buiten school is de leerling gemotiveerd om zijn interesses te volgen. (Betts & Neihart, 1988; 2010) 

Interne en externe obstakels

Uit de zes profielen van begaafdheid wordt duidelijk dat het leven van een hoogbegaafde niet alleen bestaat uit rozengeur en maneschijn. Meer- en hoogbegaafden kennen ook zo hun interne en externe obstakels. Kieboom en Venderickx (2017) noemen deze obstakels ‘embodio’s’. Dit is Grieks voor ‘hindernis’ of ‘barrière’. 

Kieboom en Venderickx (2017) beschrijven elf soorten embodio’s: zichzelf als norm zien, iets bereiken kost tijd, communicatie, comfortzone verlaten, een fout moet triggeren om het beter te doen, de lege toolbox, heftige emoties, overpresteren, weerstand, sociale omgang en anders zijn. (Kieboom & Venderickx, 2017)  Begaafden zullen deze barrières moeten doorbreken om zich optimaal te kunnen ontwikkelen. Doen zij dit niet, dan zullen ze een aantal ‘blessures’ oplopen tijdens hun ontwikkeling en dit kan grote invloed hebben op hun sociaal-emotioneel welbevinden. 

Een voorbeeld

Stel je eens voor dat je op de basisschool met weinig tot geen inspanning een prestatie levert waar menig medeleerling jaloers op zou zijn. Vervolgens ga je naar de middelbare school waar je een vak volgt dat toch écht wel lastig is om te leren. Niet alleen heb je geen strategie geleerd (embodio: lege toolbox) om dit probleem aan te pakken, want ‘leren leren’ is helemaal nieuw voor je. Maar daarnaast ben je totaal niet gewend dat iets nieuws leren tijd kost (embodio: iets bereiken kost tijd) en denk je dat je het niet aankunt (embodio: een fout moet triggeren om het beter te doen). Falen stond niet in jouw woordenboek, maar nu wordt je er plotsklaps mee geconfronteerd. En dan? Het ontwikkelen van een fixed mindset en dus het vermijden van dit leerprobleem ligt al gauw op de loer. 

“Juist bij hoogbegaafde leerlingen ligt het op de loer dat ze een fixed mindset ontwikkelen: dat zij succesvolle leerprestaties toeschrijven aan een vaste eigenschap van zichzelf, maar falen als persoonlijk falen zien.” (Haenen & Mol Lous, 2014) 

Het belang van de leerkracht

Dit voorbeeld illustreert hoe belangrijk het is om in je dagelijkse lespraktijk aandacht te hebben voor meer- en hoogbegaafde leerlingen. Vanzelfsprekend kunnen leerlingen die niet hoogbegaafd zijn ook last hebben van deze problemen, maar bij hoogbegaafde leerlingen is de impact op het sociaal-emotioneel welbevinden, leren en presteren veel groter. Deze problemen versterken hun gevoel van ‘anders zijn’. Om over deze en andere hindernissen heen te kunnen springen, is goede begeleiding nodig, opdat de leerling er geen blessure aan overhoudt.

Dus, beste leerkracht, zie deze leerlingen niet over het hoofd en heb aandacht voor hun sociaal-emotionele ontwikkeling, want op het moment dat een leerling (zichtbaar of onzichtbaar) met één of meer van deze uitdagingen worstelt, zal deze leerling niet optimaal kunnen leren en presteren. Uiteindelijk is dat het doel van ieder leerkracht: een veilige omgeving creëren waarbinnen alle leerlingen zich mogen ontwikkelen ten opzichte van zichzelf. En wat een mooie taak is dat, toch? Leerlingen helpen om hun toolbox te vullen, zodat ze hieruit kunnen putten in hun verdere leven. 

Ben je nieuwsgierig geworden naar hoe je dit in de praktijk kunt aanpakken of ben je op zoek naar uitdagende projecten voor deze leerlingen? Graag vertel ik je in een volgend artikel meer over passende activiteiten die je deze leerlingen in een plusklas of in de klas kunt aanbieden. 

Eline van der Aa | LinkedIn 

Verwijzingen

Betts, G. T., & Neihart, M. (1988; 2010). Profiles of the gifted and talented. Gifted Child Quarterly, 248-253.

Haenen, J., & Mol Lous, A. (2014). Succesfactoren voor passend onderwijs aan hoogbegaafde leerlingen: adviezen voor (aankomende) leerkrachten en opleidingen. Tijdschrift voor Hoger Onderwijs, 66-79.

Hamsikova, R., & Luider-Veenstra, J. (2018). Omgaan met hoogbegaafdheid op school. Dordrecht: Instondo.

Kieboom, T., & Venderickx, K. (2017). Meer dan intelligent. Tielt: Lannoo.

Luning Prak, J. (1936). Het begaafde kind. Den Haag: Boucher.

Mönks, F., & Ypenburg, I. (2011). Hoogbegaafdheid bij kinderen. Amsterdam: Uitgeverij Boom.

SLO. (2015, januari 28). Profielen van leerlingen. Opgehaald van Talentstimuleren: https://talentstimuleren.nl/?file=2867&m=1525868108&action=file.download

SLO. (2024, februari 13). Modellen begaafdheid. Opgehaald van SLO: https://www.slo.nl/thema/meer/begaafde-leerling/modellen-begaafdheid/