Een kijkje in het onderwijs van de toekomst!

Momenteel heeft het onderwijs met grote uitdagingen te maken. In het jaarlijkse rapport van Inspectie van het Onderwijs worden een aantal alarmerende bevindingen geconstateerd: we behalen landelijk een steeds minder goede score op de basisvaardigheden taal, rekenen en wiskunde en burgerschap, er heerst een groot lerarentekort, er is sprake van kansenongelijkheid op scholen, het welbevinden en het gevoel van veiligheid staat onder druk bij leerlingen en de uitvoering van Passend Onderwijs moet beter. Wanneer we ons vasthouden aan het probleem, zal het probleem alleen maar steeds groter worden. Maar wanneer we het probleem in een groter perspectief kunnen plaatsen, ontstaat er ruimte voor een oplossing. De eerste stap is bedenken waar we met het onderwijs naartoe willen, oftewel een duidelijk doel formuleren. Als we duidelijk het einddoel voor ogen hebben, hoeven we alleen nog maar een aantal tussenstappen toe te voegen om er te kunnen komen. In deze blog gaan we dieper in op de toekomst van het onderwijs.

Het doel van onderwijs

Alle scholen in Nederland hebben de opdracht, zowel in het primair als het voortgezet onderwijs, om leerlingen voor te bereiden op het participeren in een pluriforme, democratische samenleving. Dat is een duidelijk doel. Maar om concreter te maken wat kinderen dan precies moeten weten en kunnen, zullen we eerst moeten begrijpen hoe de huidige samenleving is georganiseerd.

De samenleving vanuit economisch perspectief

De economie speelt een belangrijke rol in de samenleving. Het is bedoeld als middel om het algemeen belang te dienen, zodat alle mensen een zo goed mogelijk leven kunnen leiden. In onze huidige samenleving is de economie geen middel, maar een doel geworden. Dat wil zeggen dat alle beslissingen die de politiek neemt, gebaseerd zijn op economische belangen. Alles in onze moderne samenleving draait om groei en het verdienen van geld.
Met de opkomst van de computer, het internet en de informatietechnologie zijn we halverwege de vorige eeuw terecht gekomen in een kenniseconomie.

Daardoor zijn mensen – naast het maken van producten – ook steeds vaker hun kennis gaan aanbieden aan elkaar. Dit heeft wereldwijd voor meer welvaart en een hogere levensstandaard gezorgd, maar heeft ook tot prestatiedruk geleid en het gevoel om altijd succes te ‘moeten’ hebben. In dit huidige economische systeem draait het nadrukkelijk om ieders individuele prestaties, waarin je bent wat je presteert.

Betekeniseconomie

Door het kapitalisme zijn we betekenis gaan vinden in groei, in kopen en in spullen en hebben we minder oog gekregen voor de aarde, het klimaat en de natuur waar we als mens juist afhankelijk van zijn. Door ons vooral te richten op dingen die buiten onszelf liggen, zijn we onze zingeving kwijtgeraakt: datgene wat ons drijft en waarmee we een bijdrage kunnen leveren aan elkaar en de wereld. Nu we in de maatschappij met complexere vraagstukken te maken krijgen, zoals bijvoorbeeld de stikstofproblematiek en klimaatverandering, vraagt dit een systeemverandering waarbij niet langer de economische principes, maar de ecologische principes leidend zullen zijn.

We zijn als mens tenslotte onderdeel van de natuur. Gelukkig worden steeds meer mensen zich hier bewust van en komen met ideeën die bijdragen aan duurzaamheid en het herstellen van de natuur. De Kenniseconomie verandert daardoor langzaam in een Betekeniseconomie, waarbij de kwaliteit van leven weer centraal wordt gesteld.
(Bron: Betekeniseconomie, Kees Klomp 2022)

De samenleving vanuit politiek perspectief

In Nederland hebben we een democratisch besturingssysteem. Er is echter een grote kloof ontstaan tussen de politiek en de burger, waardoor niet iedereen evenveel vertrouwen meer heeft in de politiek. Om grote complexe problemen in de maatschappij op te kunnen lossen, is er een visie nodig waar alle mensen achter kunnen staan en waar ze zelf over hebben meegedacht, meegepraat en meebeslist. Nu worden beslissingen vaak van bovenaf genomen, maar het krijgt meer draagvlak als de samenleving mag meedenken van onderaf. Dat vraagt om democratische innovatie.

In veel landen om ons heen is hier al een antwoord op gevonden: het werken met burgerberaden. Burgerberaden zijn een vorm van een overlegdemocratie. Het uitgangspunt is niet het debat, maar de dialoog. Tegenstellingen mogen er zeker zijn, maar er wordt gezocht naar overeenkomsten en oplossingen die goed zijn voor het algemeen belang: alle mensen in de samenleving. Hiermee kan de focus worden verlegd van welvaart naar welzijn en wordt de diversiteit aan kennis benut en versterkt. Juist door mensen samen te brengen met verschillende vormen van kennis en ervaring – in plaats van een homogene groep van experts – zijn we in staat om tot betere oplossingen te komen die onze maatschappelijke problemen kunnen verhelpen.
(Bron: Nu is het aan ons – Oproep tot echte democratie, Eva Rovers 2022)

Terug naar het doel van onderwijs

Nu we een beeld kunnen vormen van hoe de samenleving er in de toekomst uit zou kunnen zien, kunnen we hier ook ons onderwijs op aan laten sluiten. Samengevat is dit:
1. Een maatschappij waar het draait om het zoeken naar zingeving en hier betekenis aan kunnen geven.
2. Het actief deelnemen aan de democratie om complexe maatschappelijke problemen op te kunnen lossen die het algemeen belang zullen dienen.

Onderwijsinnovatie

Dat vraagt ook om een onderwijsinnovatie. Op dit moment is het onderwijs vooral ingericht op het leren van kennis en vaardigheden, waarbij het leren vooral van buiten naar binnen plaatsvindt: de leerkracht brengt voornamelijk kennis over op het kind. Terwijl het zoeken naar zingeving juist een proces is dat ontstaat van binnenuit. Simon Sinek heeft dit heel mooi verwoord in ‘The golden circle’. Dit is een model dat weergeeft hoe we kunnen denken, handelen en communiceren.

Sinek ontdekte dat alle grote, inspirerende leiders en organisaties op dezelfde manier denken door te communiceren van binnenuit. Volgens Sinek start alles met een ‘why’. Iedereen weet vaak wel ‘wat’ hij doet, een gedeelte weet ook ‘hoe’, maar weinigen weten ‘waarom’. Het ‘waarom’ gaat niet over winst maken of geld verdienen, maar waar je graag je bed voor uitkomt, oftewel waar je zin in hebt om betekenis aan te geven. Voor iedereen is die ‘why’ iets anders. Het vraagt dus om ruimte binnen het curriculum om op zoek te gaan naar deze persoonlijke vorm van onszelf om er betekenis aan te kunnen geven.

(Bron: Ted Talk Simon Sinek – How great leaders inspire action)

Alles is een systeem

Het systeem dat we zien in de samenleving, zien we ook op allerlei andere niveaus terug. De politiek neemt beslissingen voor de maatschappij, de leerkracht voor de klas, de ouders in het gezin, de coach voor het voetbalteam, enz. Om een echte democratie te vormen, vraagt dit om een systeemverandering op alle niveaus. Het onderwijs zou een logische plek zijn om de eerste stap naar verandering te maken: zij vormt tenslotte het maatschappelijk hart van de samenleving.

Besturingssysteem

Binnen een organisatie is het gebruikelijk dat iemand de leiding neemt om een team aan te sturen. Een bekende managementstijl is de top-down benadering en de tegenhanger daarvan is bottom-up. In veel organisaties worden vaak beide benaderingen gecombineerd in de vorm van een hybride managementstijl. Soms wordt leiderschap verward met een persoon die de eindbeslissing neemt en bepaalt binnen de organisatie. Maar echt leiderschap gaat over alles behalve dat.

Democratisch leiderschap

Een echte leider is pro-actief en start met het einde voor ogen. Hoe scherper de focus, hoe beter hij de zin van de onzin kan scheiden en ’nee’ kan zeggen tegen alles dat niet bijdraagt aan het doel. Een sterke leider denkt in mogelijkheden en win-win situaties en probeert te voorkomen dat er verliezers zijn. Deze leider maakt juist gebruik van de kracht van de organisatie en de kwaliteiten van iedere medewerker. Hij probeert eerst anderen te begrijpen, voordat hij zelf begrepen wil worden. Hij hoort de ander niet alleen, maar hij luistert écht. Zodat hij kan leren van de ander. Een echte leider durft onwetend te zijn en te vertrouwen op zijn team, omdat er meerdere manieren zijn om het einddoel te behalen. Manieren die hij zelf niet bedacht zou hebben. Daar zit juist de kracht.

Het kan tot een betere uitkomst leiden, dan wanneer hij het team zijn eigen manier zou hebben opgelegd. Een sterke leider is zich enorm bewust van zijn kwaliteiten en van zijn valkuilen. Door zich vooral te focussen op zijn kwaliteiten, haalt hij het beste uit zichzelf naar boven en kan hij – de dingen waar hij minder goed in is – delegeren naar een ander, zodat ook die medewerker het beste uit zichzelf naar boven kan halen.

Gelijkwaardige organisatie

In dit systeem is iedereen gelijkwaardig, waardoor ieder persoon zich ‘van binnenuit’ verantwoordelijk voelt en wilt bijdragen aan de zin van de organisatie. Op deze manier kunnen we ons allemaal een leider voelen en ervaren dat we ertoe doen. We hebben daarom niet één sterke leider nodig op een team, maar we hebben een heel team van sterke leiders nodig. Of zoals een bekende uitspraak luidt: ‘Niemand is belangrijker dan het team’. Een sterke leider staat daarom naast zijn team en niet erboven. Hij stelt met het team samen vast wat de ‘waarom’ en ‘wat’ is van de organisatie, maar hij laat het ‘hoe’ over aan het team. Daar start hun leiderschap.

Leiders hebben vrijheid nodig om zingeving te vinden. Dus hoe meer ruimte een team ervaart, hoe verantwoordelijker zij zich zullen voelen en willen bijdragen aan de missie en visie van de organisatie. Het gaat hierbij niet om het behalen van de beste individuele prestatie, maar om hoe je samen het sterkste team kunt zijn. Wanneer je onderdeel bent van een groep met dezelfde missie, lever je automatisch een bijdrage aan de ander en de wereld. In het onderwijs dragen we bij aan het vinden van de betekenis van ieder kind, door hen te begeleiden in hun persoonsvorming en ontwikkeling, zodat zij zelfstandige, onafhankelijke en authentieke personen worden die zelf ook weer op zoek willen gaan naar betekenis en een bijdrage willen leveren aan elkaar en de wereld. Zo ontstaat er een nieuwe generatie die de toekomst vormgeeft en door ontwikkelt. Dat is wat mij betreft een echte democratie.

(Bron: De 7 eigenschappen van effectief leiderschap, Stephen R. Covey 2010)

Vertaalslag naar de klas

Wanneer kinderen leskrijgen van leiders in plaats van leerkrachten, zullen zij zich ook ontwikkelen tot sterke leiders. Ze leren te denken, te handelen en te communiceren van binnenuit. Door zelf te mogen ontdekken ‘hoe’ zij het beste tot leren kunnen komen, leren zij vooral veel over hoe zij zelf in elkaar zitten. Het vergroot hun bewustzijn, waardoor zij zicht krijgen op hun overtuigingen, waarden, drijfveren en karaktereigenschappen. Wanneer je weet wat je kwaliteiten zijn en waar je energie van krijgt, ontwikkel je zelfvertrouwen en durf je eerder te experimenteren en risico’s te nemen.

Hierdoor heb je ook meer kans om een fout te maken, maar fouten maken helpen ons juist om verder te komen. Een fout is slechts een ervaring die ons een nieuwe richting aanwijst. Wanneer kinderen alsnog hun doel weten te bereiken, hebben zij op een veel dieper niveau geleerd en zullen zij hun ervaringen kunnen hergebruiken wanneer zij volwassen zijn. Het maakt hen onafhankelijk en sterk, omdat zij op deze manier leren hoe je naar oplossingen kunt zoeken, ook als deze complex kunnen zijn. Zo bestaat het onderwijs niet uit losse lessen, maar uit duurzame levenslessen die vergelijkbaar zijn met het leven in de maatschappij.

Democratisch onderwijs

In dit onderwijssysteem is iedereen gelijkwaardig. Ieder persoon kan een keer leider zijn en op een ander moment volger. Zo blijft het leren in balans en leren kinderen van elkaar. Door levensechte casussen te gebruiken uit de echte wereld leren kinderen democratische vaardigheden, zoals het leren uitspreken van hun mening, leren omgaan met verschillende perspectieven en het nemen van een gezamenlijk besluit. De school vormt op deze manier een oefenplek voor de mini-maatschappij.

De kans op leerstoornissen zal worden verkleind, omdat ‘anders zijn’ juist wordt omarmd als kwaliteit waar we van kunnen leren. Er zijn tenslotte meerdere manieren om bij het einddoel te komen. Op deze manier sluit het systeem niemand meer uit, maar past juist iedereen erin. Wanneer we inclusief onderwijs kunnen organiseren, ontstaat er ook een inclusieve samenleving. Verandering ontstaat tenslotte van onderaf.

Zelfvoorzienend leven

Als kinderen in staat zijn om het einde voor ogen te hebben, door zelf-voor-zich-te-zien waar zij naartoe willen, kunnen zij zelfvoorzienend leven en in staat zijn om hun eigen boontjes te doppen. Daarmee zijn zij voorbereid op de toekomstige maatschappij. Burgerschapsvorming is dus terecht een basisvaardigheid geworden. Het vormt de essentie van ons onderwijs. Het onderwijs is dus niet bedoeld om te leren prestaties te leveren, zodat je iemand kunt worden, maar om te ontdekken wie je van nature altijd al was: jezelf!

Nicole de Braal