Inleiding

Trauma sensitief onderwijs. Het is een vrij nieuw begrip, maar er komt steeds meer aandacht voor. En dat is belangrijk, want kinderen die getraumatiseerd zijn, verliezen vaak al op jonge leeftijd hun vertrouwen in de mensen om hen heen. Als leerkracht kun je een groot verschil maken in het herstelproces van deze kinderen. Dat biedt mooie kansen, maar kan ook aanvoelen als een grote verantwoordelijkheid. In deze blog komt aan bod wat trauma bij kinderen inhoudt, hoe je het kunt herkennen, en vooral: hoe je deze kinderen kunt helpen.

Het onzichtbare rugzakje

Leerkrachten hebben als doel hun leerlingen zoveel mogelijk te leren. In andere tijden was onderwijs vooral éénrichtingsverkeer: de leraar vertelde, de kinderen luisterden. Tegenwoordig zien we een meer wederkerige relatie tussen leerkracht en leerling, waarbij groepsdynamiek en sociaal-emotionele ontwikkeling een belangrijke rol spelen. Dit past binnen de visie van passend onderwijs, waarbij voor zoveel mogelijk leerlingen een passende plek wordt gecreëerd op een reguliere school. Ook voor leerlingen met een “onzichtbaar rugzakje”, zoals kinderen met ADHD, een autismespectrumstoornis of dyslexie. Er is ook een groep kinderen die een ander soort onzichtbaar rugzakje met zich meedraagt: trauma. Deze kinderen hebben het hard nodig dat school een veilige, steunende omgeving is. Het is vaak een grote uitdaging om de behoeftes van deze kinderen te herkennen en te begrijpen. Want hoe herken je een kind dat worstelt met trauma, terwijl dit zich op zoveel verschillende manieren kan uiten?

Stress en trauma

Stress. Iedereen kent het wel. Een beetje stress is normaal en hoort bij het leven. Het is zelfs niet altijd slecht; stress kan soms heel nuttig en leerzaam zijn! Bijvoorbeeld als stress je helpt bij het vinden van creatieve oplossingen voor een uitdagende klus, sneller rennen tijdens een sportwedstrijd, of een fantastische presentatie geven dankzij een versterkte focus.
Ook kinderen ervaren wel eens stress. Denk bijvoorbeeld aan een kind dat leert zwemmen. De eerste keer in het diepe voelt spannend en misschien zelfs eng, maar die spanning helpt het kind om geconcentreerd en alert te blijven. Naarmate het kind kleine successen behaalt, zoals drijven of de eerste zwemslagen maken, groeit het zelfvertrouwen. Door deze ervaring leert het kind niet alleen een nieuwe vaardigheid, maar ook doorzettingsvermogen, omgaan met angst en vertrouwen op zichzelf.

Stress kan dus nuttig zijn. Wanneer een stressvolle situatie voorbij is, voelen kinderen vaak opluchting en een boost in hun zelfvertrouwen. Toch is niet alle stress zo alledaags als in dit voorbeeld. Soms raken kinderen blootgesteld aan langdurige stress of extreem stressvolle situaties die ze niet goed kunnen verwerken. Denk aan geweld, misbruik, of het verlies van een ouder. Dit soort gebeurtenissen, ook wel ingrijpende gebeurtenissen genoemd, kunnen leiden tot trauma (De Berk et al, 2021).
Trauma kan ontstaan wanneer een kind zich in een onveilige situatie bevindt, zonder de mogelijkheid om te ontsnappen of zonder de steun die nodig is om de situatie te verwerken. Goed om te weten: niet elke ingrijpende gebeurtenis leidt automatisch tot trauma. Kinderen die kort na zo’n gebeurtenis steun krijgen van hun omgeving, ontwikkelen minder snel traumaklachten. Maar als die steun ontbreekt, kan het trauma zich verdiepen en verankeren, met mogelijk ernstige gevolgen voor de toekomst.

Herkennen en begrijpen

Hoe herken je als leerkracht of een leerling met trauma rondloopt? Getraumatiseerde kinderen vertonen vaak gedrag dat niet direct als trauma-gerelateerd wordt herkend. Ze kunnen snel afgeleid zijn, extreem teruggetrokken, of juist heel druk en impulsief reageren. Ze hebben moeite met het reguleren van hun emoties, wat zich kan uiten in onverwachte uitbarstingen van woede of verdriet. Ook kunnen ze lichamelijke klachten ontwikkelen, zoals chronische buikpijn of hoofdpijn, zonder dat daar een duidelijke medische oorzaak voor is. Dit gedrag kan verwarrend zijn, vooral als de oorzaak voor jou als leerkracht niet bekend is. Het is belangrijk om te begrijpen dat dit gedrag vaak voortkomt uit een diep gevoel van onveiligheid en angst.
Ieder kind is uniek, en dat geldt ook voor de manier waarop trauma zich uit. Het is daarom essentieel om een vertrouwensband op te bouwen. Door oprechte interesse te tonen en regelmatig te vragen hoe het écht gaat, geef je kinderen de ruimte om zich open te stellen. Pas wanneer een kind bij jou terecht kan met kleine dingen, zal het uiteindelijk ook met grotere kwesties bij je durven aankloppen. Deze band vormt de basis voor een veilige omgeving waarin het kind zich gehoord en begrepen voelt.

Wat helpt?

Wanneer kinderen na een ingrijpende gebeurtenis steun krijgen uit hun omgeving, is de kans op het ontwikkelen van traumaklachten kleiner. De omgeving van het kind bestaat niet alleen uit het gezin, maar ook uit jou als leerkracht, de klasgenootjes en de school als geheel. Door een veilige, voorspelbare omgeving te creëren met duidelijke routines en een consequente aanpak, geef je het kind de stabiliteit die het nodig heeft om te herstellen. Geduld en begrip zijn hierbij onmisbaar. Als leerkracht kun je een belangrijke rol spelen door een stabiele aanwezigheid te zijn waar het kind op kan bouwen, zelfs als het gedrag vertoont dat moeilijk te hanteren is. (Houben-Feddema, 2022). Probeer het kind met een neutrale houding en zonder oordeel te benaderen. Let op je stemgebruik en blijf rustig. Kortom: kijk achter het gedrag van het kind en reageer vanuit empathie.

Daarnaast is het belangrijk om samen te werken met collega’s, IB’ers en, indien nodig, met professionals zoals schoolpsychologen of jeugdhulpverleners. Je staat er niet alleen voor; een gezamenlijke aanpak kan het verschil maken (Redactie Basisschoolmagazine, 2024). Door signalen vroegtijdig op te pikken en te reageren met begrip en empathie, kun je bijdragen aan het verminderen van de traumaklachten en het bevorderen van de veerkracht van het kind.

Praktische tips

1. Creëer een veilige sfeer: Zorg voor duidelijke regels en verwachtingen in de klas en onderhoud een warm, betrokken contact met je leerlingen. Voorspelbaarheid en routine zijn essentieel om kinderen een gevoel van veiligheid te geven.
2. Geef ruimte voor emoties: Laat kinderen weten dat hun gevoelens er mogen zijn en dat ze zich veilig kunnen uiten. Dit kan via gesprekken, maar ook door creatieve uitingen zoals tekenen of schrijven.
3. Werk op het tempo van het kind: Forceer kinderen niet in situaties waarin ze zich onveilig voelen. Laat ze in hun eigen tempo werken en bouw het vertrouwen langzaam op.
4. Communiceer met ouders: Open communicatie met ouders is cruciaal. Werk samen om het kind optimaal te ondersteunen, bijvoorbeeld door regelmatig contactmomenten te plannen.
5. Zorg voor jezelf: Werken met getraumatiseerde kinderen kan emotioneel zwaar zijn. Zoek steun bij collega’s, volg bijscholingen over trauma, en wees alert op je eigen grenzen. Zorg voor voldoende ontspanning en een uitlaatklep, zoals sporten.

Lees- en kijktips

– De website www.traumasensitiefonderwijs.com
– Animatie over stress en de “Window of Tolerance” van de Augeo Foundation
– Het boek “Iedereen kan het verschil maken – Trauma en veerkracht bij kinderen” van psychotraumatherapeut Leony Coppens

Bronnen

De Berk, A., Nelen, W., Wassink-de Stigter, R., Offerman, E., Asselman, M., Kooijmans, R., Buijze, J. & Helmond, P. (2021). Ingrijpende gebeurtenissen in het onderwijs. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 2021(4), 49-56.

Houben-Feddema, E. (2022). Hoe ondersteun je getraumatiseerde kinderen? Beter Begeleiden: Vakblad voor begeleiders in het onderwijs, 2022(3), 36-39.

Redactie Basisschoolmagazine (2024). Chronische stress en trauma. Basisschoolmagazine, 2024-2025, 52-54.