Trauma en complex gedrag

Na het lezen van deze blog weet je meer over traumasensitief onderwijs (TSO), ingrijpende levensgebeurtenissen, wat de effecten van trauma op ‘complex’ gedrag kan zijn en waarom het als onderwijsprofessional van belang is om hiervan op de hoogte te zijn. Binnen het onderwijs spreekt men al gauw van probleemgedrag of een moeilijke klas. Iedereen zal weleens te maken krijgen met leerlingen waarbij je het niet meer weer. Wanneer spreken we eigenlijk van complex gedrag?

Leerlingen kunnen soms vervelend of uitdagend gedrag vertonen, wat volkomen normaal is tijdens hun ontwikkeling. Dit storend gedrag, zoals driftbuien of ongehoorzaamheid, is vaak een manier voor hen om grenzen te testen en hun emoties te uiten. Ouders en opvoeders spelen een cruciale rol in het begeleiden en corrigeren van dit gedrag op een geduldige en constructieve manier. Echter, wanneer dit gedrag langdurig aanhoudt en een negatieve invloed begint te hebben op zowel het kind als zijn omgeving, kan er sprake zijn van gedragsproblemen.
Gedragsproblemen verschillen van incidenteel storend gedrag, doordat ze consistent en langdurig zijn. Een kind met gedragsproblemen kan zich agressief, antisociaal of destructief gedragen. Dit kan zich uiten in fysieke uitbarstingen, verbale uitingen van woede of vijandigheid, en een algemene onwil om zich aan regels te houden. Wanneer dit gedrag enkele maanden aanhoudt en significant invloed heeft op het dagelijks leven van het kind en zijn omgeving, kan er sprake zijn van een ernstiger onderliggend probleem dat aandacht en interventie vereist. Maar waar komt dit complex gedrag vandaan en hoe ga je er als leerkracht op een goede manier mee om? De manier die ook goed is door de ogen van het kind.

Traumasensitief onderwijs in de praktijk

Als ervaren basisschoolleerkracht maakte ik 3 jaar geleden na 10 jaar in het regulier onderwijs te hebben gewerkt de overstap naar het speciaal basisonderwijs. Met mijn Pabo diploma kon ik daar meteen aan de slag. Ik ging echter van een bewust bekwame leerkracht naar een bewust onbekwame leerkracht. Het leek alsof ik het niet meer in de vingers had en niet altijd even goed kon handelen bij gedrag waarbij de leerling niet meteen of helemaal niet luisterde. Ik liet het er niet bij zitten en ben de master SEN (special educational needs) gaan volgen.

Tijdens deze studie heb ik al veel geleerd over verschillende stoornissen en het voeren van onderzoek. Ik heb mij tijdens de module omgaan met complex gedrag verder verdiept in TSO. Het was een grote winst en ik kon meteen de koppeling maken naar de praktijk. Daar waar ik eerder bij ‘complex’ gedrag de gedachten kreeg, wat een verwend, onopgevoed of brutaal kind. Begreep ik na het onderzoek beter waar bepaald gedrag vandaan komt en hoe ik er het beste mee om kan gaan en op kan reageren. Toevallig waren er twee collega’s die zich ook over TSO hadden ingelezen en erg enthousiast waren.

Wat is traumasensitief onderwijs?

Binnen Traumasensitief Onderwijs (TSO) zijn alle professionals in de school zich bewust van de verregaande impact van ingrijpende jeugdervaringen op de ontwikkeling. Daarbij streven alle professionals ernaar om zo optimaal mogelijk bij te dragen aan herstel, groei en ontwikkeling op sociaal en cognitief gebied.

Een aantal elementen zijn binnen TSO van essentieel belang. Het vergroten van de veerkracht van getraumatiseerde kinderen staat hierin centraal. Andere belangrijke elementen zijn het bezitten van kennis over trauma, de traumabril, veiligheid, zelfregulatie vertrouwen en stabiele relatie.
Een aantal van deze elementen zullen verder worden toegelicht. Als een school TSO wilt aanbieden is het van belang dat de leerkrachten kennis hebben van wat er onder trauma wordt verstaan en hoe het bij leerlingen tot uiting kan komen. Kennis over de oorzaken van trauma en hoe een optelsom van stressoren ook tot trauma kan leiden. Het schoolteam dient kennis over de hersenontwikkeling bij kinderen en de negatieve effecten van traumatische gebeurtenissen op de hersenen. Met deze kennis kun je als leerkracht het gedrag van leerlingen via een traumabril waarnemen. Hierdoor begrijp je het gedrag beter en zul je waarschijnlijk direct anders handelen.
De onzichtbare koffer en de cognitieve driehoek helpen de leerkracht om met de kennis over trauma een vertaalslag naar de praktijk te maken. De onzichtbare koffer die ieder mens met zich meedraagt, met daarin overtuigingen en verwachtingen, is bepalend voor onze gedachten en gevoelens. Bij de cognitieve driehoek gaat het erom dat de 3 G’s invloed op elkaar hebben. Oftewel iemand zijn gedachten hebben invloed op zijn gedrag en ook weer op zijn gevoel. Door je bewust te zijn van deze verbanden, is het mogelijk om ze te veranderen. Bij leerlingen die getraumatiseerd zijn gaat dit vaak niet vanzelf.

Er bestaan internationaal diverse programma’s op het gebied van traumasensitief werken in scholen. Deze TSO-programma’s variëren zowel in de uitvoering als in wat als essentie van TSO wordt gezien. Echter kunnen de programma’s in twee manieren van werken worden ingedeeld. De eerste manier is zichtbaar in de hele school. In deze werkwijze wordt er nadruk gelegd op de erkenning van de impact van traumatische ervaringen en mogelijkheden voor herstel, het signaleren van traumasymptomen. Verder ligt de focus op volledig integreren van traumakennis in beleid, procedures, de dagelijkse praktijk en het actief proberen te voorkomen van traumatisering bij leerlingen en personeel.
Traumasensitief lesgeven kan gezien worden als een proces waarbij alle schoolmedewerkers voorzien in wat getraumatiseerde leerlingen nodig hebben. Als school kun je dus keuzes maken in verschillende aanpakken.

Hoe CBITS ondersteunt bij traumasensitief onderwijs

De andere aanpak bestaat uit trauma specifieke interventieprogramma’s die in een school plaatsvinden en gericht zijn op het reduceren van traumasymptomen van leerlingen die blootgesteld zijn aan trauma’s. Een bekend voorbeeld is het programma de ‘Cognitive Behavioral Intervention for Trauma in Schools’ (CBITS). CBITS is ontwikkeld door een team van artsen-onderzoekers van de RAND Corporation, de Universiteit van Californië in Los Angeles (UCLA) en het Los Angeles Unified School District (LAUSD).
CBITS, of Cognitive Behavioral Intervention for Trauma in Schools, is een programma dat ontworpen is om kinderen en jongeren die trauma hebben ervaren te helpen. Het richt zich op het verminderen van symptomen van posttraumatische stressstoornis (PTSS), angst en depressie, en het verbeteren van hun functioneren op school (traumaawareschools.org).

CBITS wordt gebruikt bij leerlingen in de groepen 5 tot en met 12 die getuige zijn geweest van traumatische levensgebeurtenissen of deze hebben meegemaakt, zoals geweld in de gemeenschap en op school, ongelukken en verwondingen, fysieke mishandeling en huiselijk geweld, en natuurrampen en door de mens veroorzaakte rampen. Het programma is verdeeld in verschillende onderdelen gericht op de leerling, ouders en onderwijsprofessionals.

CBITS gebruikt technieken uit de cognitieve gedragstherapie (CGT) en bestaat uit groepssessies die zich richten op verschillende vaardigheden, zoals: psycho-educatie, ontspanningstechnieken, cognitieve herstructurering, exposure therapie en sociale probleemoplossing.
Het programma is bedoeld om in scholen te worden uitgevoerd, wat een vertrouwde en toegankelijke omgeving biedt voor studenten die anders misschien geen toegang hebben tot geestelijke gezondheidszorg. CBITS is bewezen effectief in het verminderen van symptomen van trauma en het verbeteren van academische prestaties en sociale vaardigheden bij jongeren.

Wat is de relatie tussen ingrijpende gebeurtenissen (ACE’s) en complex gedrag bij kinderen?

Wat zijn deze ingrijpende jeugdervaringen? In de internationale literatuur wordt de term ‘ingrijpende jeugdervaringen’ vaak vervangen door ‘Adverse Childhood Experiences’ (ACE’s). Ingrijpende gebeurtenissen hebben impact op de reactie op stress en de vatbaarheid voor ziekten en het kan een blijvend effect hebben op de gezondheid. Dit blijkt onder andere uit een onderzoek van Burk-Harris (2013) die haar onderzoek weer baseert op de data die Felitti en Anda (2010) hebben verzameld. In het onderzoek van Burk-Harris verdeelden de onderzoekers de jeugdervaringen van de deelnemers in de volgende ACE-categorieën:

1. Emotioneel misbruik (herhaaldelijk), 2. Fysiek geweld (herhaaldelijk), 3. Seksueel misbruik (contact), 4. Fysieke verwaarlozing, 5. Emotionele verwaarlozing, 6. Drugsmisbruik in het gezin (leven met een alcoholist of een drugsgebruiker), 7. Een psychische aandoening in het gezin (depressie. psychisch, ziek of zelfmoordpoging) 8. Een moeder die gewelddadig werd behandeld, 9. Een scheiding of relatiebreuk van de ouders, 10. Crimineel gedrag in het gezin (bijvoorbeeld een gezinslid dat in de gevangenis zat).

Het onderzoek toont aan dat ingrijpende jeugdervaringen (als ze niet worden begrepen en/of behandeld) – van verlies en scheiding tot misbruik en verwaarlozing – veranderingen kunnen veroorzaken in het hormonaal-, zenuw- en immuunsysteem.
Uit het onderzoek van Burk-Harris bleek dat 67% van de deelnemers minimaal 1x een ervaring in de 1e categorie scoort. Hoe hoger iemands ACE-score, hoe groter het risico voor diens gezondheid.

De afgelopen jaren zijn er ook binnen het onderwijs meerdere onderzoeken en studies uitgevoerd naar de prevalentie van ACE onder kinderen en jongeren. Zo is in 2016 een onderzoek uitgevoerd bij leerlingen van groep zeven en acht uit het regulier onderwijs. Hen is gevraagd welke ACE’s zij hebben meegemaakt. Hieruit bleek dat bijna de helft minimaal één ACE heeft meegemaakt, 11 procent twee verschillende soorten ACE’s en voor ongeveer 12 procent waren dit er drie of meer (Vink e.a., 2016). In een ander onderzoek uit 2017, Target 4, werden leerlingen uit het speciaal basisonderwijs, cluster vier, gevraagd hoeveel ACE’s zij hebben meegemaakt. Ruim 75 procent van de leerlingen gaf aan dat zij vier of meer ingrijpende gebeurtenissen hebben meegemaakt.

In 2018 is er een onderzoek van start gegaan waarbij werd onderzocht wat er uit de praktijk en TSO bekend is over het succesvol implementeren van traumasensitief onderwijs in scholen. Tevens is onderzocht wat de effecten van TSO kunnen zijn. Er is enerzijds gekeken naar de kennis en het competentiegevoel van leerkrachten en anderzijds naar de mentale gezondheid, veerkracht, zelfregulatie en posttraumatische gebeurtenissen van leerlingen. Aan het begin van het onderzoek is gemeten hoeveel ACE’s leerlingen hebben meegemaakt. Zowel in het primaire basisonderwijs (PO) als het speciaal basisonderwijs (SBO).

Het onderzoek is nog niet afgerond maar de eerste resultaten zijn niet heel verrassend. Er is een significant verschil tussen het aantal leerlingen met 1 of meer meegemaakte ACE op het PO in vergelijking met het SBO. Het onderzoek rapporteert dat uit het regulier onderwijs van de 84 leerlingen 11 procent geen ingrijpende gebeurtenissen heeft meegemaakt tegenover de 271 leerlingen uit het SBO cluster, waarbij 1 procent van de leerlingen geen ingrijpende gebeurtenissen heeft meegemaakt.

Als leerkracht is kennis over de mogelijke effecten van ingrijpende gebeurtenissen op stress en de vatbaarheid voor ziekten essentieel. Een ingrijpende gebeurtenis kan een blijvend effect hebben op de gezondheid en heeft effect op iemands gedrag. Het hebben van deze kennis valt onder de competentie vakinhoudelijk bekwaam. Daarnaast is het belangrijk dat de leerkracht pedagogisch competent is en de leerlingen een veilige leeromgeving kan bieden en via de traumabril kan kijken.
Doordat de eigen attitudes, overtuigingen en verwachtingen van een leerkracht ook bijdragen aan het ontstaan, het versterken of verminderen van ‘complex gedrag” is het van belang dat een leerkracht zijn eigen levensverhaal onderzoekt om zijn eigen reacties te begrijpen en daarop te reflecteren. Interpersoonlijk competent zijn is wellicht een voorwaarde voor TSO.

De eigen attitudes, overtuigingen en verwachtingen gaan helaas ook nog steeds hand in hand met kansenongelijkheid. Maar daar kan ik weer een andere blog over schrijven;)

Korte samenvatting

In deze blog heb je kunnen lezen wat traumasensitief onderwijs is en wat ACE’s zijn. Je hebt kunnen lezen welke effecten ingrijpende levensgebeurtenissen op iemands gezondheid en gedrag kunnen hebben. Hopelijk ben je geënthousiasmeerd over het onderwerp, en heb je ook kunnen inzien dat het voor een onderwijsprofessional van belang is om kennis te hebben van ingrijpende levensgebeurtenissen en bekend te zijn met de effecten daarvan op het gedrag van leerlingen. Trauma sensitief onderwijs is wat mij betreft een must voor in ieder geval elke school binnen het speciaal basisonderwijs. Ik ben in ieder geval blij dat we na de zomervakantie bij ons op school ermee gaan starten. De twee enthousiaste collega’s hebben er een mooie schoolontwikkeling van gemaakt.

Fatima Boutaka